“ Nhiều bậc cha mẹ hiện nay chỉ lo làm ăn , kiếm tiền , thiếu qua tâm đến con cái , chĩ đến khi nhà trường , công an đến thông báo là các em đã phạm tội , bấy giờ mới tá hỏa về đứa con ‘cưng ’của mình lâu nay đã bỏ học , đã trở thành ‘con nghiện’ game online ”( tức trò chơi trực tuyến trên internet ) . Hoặc có tin : “ Tiger Wood , tay đánh golf người Mỹ trong thời gian vừa qua đã khốn đốn , không còn giữ nguyên thành tích thắng trận liên tục và hạnh phúc gia đình có nguy cơ đổ vỡ vì nghiện ‘ sex’ ( tức nghiện hoạt động tình dục ) đưa đến lang chạ với nhiều cô gái ”. Rõ ràng chơi game online và hoạt động tình dục đâu có sử dụng chất gì , chỉ là “ cảm giác , cảm xúc đưa đến hình dung , tưởng tượng , suy tưởng ”. Thế nào lại nghiện ? Tệ nạn nghiện ngập đang gây khủng hoảng toàn thế giới . Vấn đề cốt lõi là làm sao mỗi chúng ta , đặc biệt giới trẻ , không sa vào con đường nghiện ngập .
Vì nói chung , nghiện là hệ quả của việc sử dụng một chất gì
đó gọi là chất gây nghiện , điển hình là ma túy , cho nên trước hết có đôi điều
nói gây nghiện .
CHẤT GÂY NGHIỆN LÀ GÌ ?
Ma túy là chất điển hình gây ra sự nghiện , có những đặc
tính sau mà một chất gây nghiện nhẹ hay mạnh hàm chứa ít hay nhiều các đặc tính
này :
-
Gây cho người sử dụng nó có sự ham muốn không kiềm chế được là phải sử dụng
bằng bất cứ giá nào .
-
Gây cho người sử dụng có khuynh hướng phải tăng liều dùng , tức càng
ngày liều dùng phải cao hơn mới có tác dụng ( thường được gọi là “ lờn thuốc” )
-
Gây cho người sử dụng nó có sự lệ thuộc , hay cũng có thể nói là sự nô lệ
, về mặt tâm thần và thể chất .Nếu đã nghiện chất gây nghiện mạnh là ma túy mà
ngưng sử dụng sẽ bị “ hội chứng cai thuốc ” ( withdrawal syndrome ) làm cho vật
vã đau đớn khiến cho người nghiện khó lòng bỏ ma túy được.
Đúng ra từ ma túy chỉ dùng chỉ một số chất : thuốc phiện ,
morphin , heroin ,cocain và những thuốc tổng hợp tương tự morphin được ghi tên
chung là opiat hay opioid . Nhưng hiện nay dân nghiện sử dụng khá nhiều thuốc
ngoài các chất là ma túy thật sự nên có thể chia các chất gây nghiện thành 4
nhóm sau :
1 – Những chất ma túy thật sự , gồm có : Thuốc phiện ( Opium
, còn gọi là nha phiện , á phiện , được trích ra từ quả cây thuốc phiện ) ; Morphin ( hoạt chất chính được
trích ra từ thuốc phiện ) ; Heroin ( diacetyl morphin , còn gọi là bạch phiến )
, các chất tổng hợp tương tự morphin ( pethidin , Oxycodon , methadon…); cocain
( hợp chất trích từ lá cây coca )
2 - Những chất gây ảo
giác ( hallucinogens ) gồm có : Cần sa ( marijuana , Hashish , Ganjah , tiếng
lóng hiện nay là bồ đà ; LSD ( viết tắt của Lyserg Sauer Diethylamide tức
Lysergic acid diethylamide ) ; Messcaline ( hợp chất trích từ xương rồng Nam mỹ
có tên là Peyote) , Psilocybin ( trích từ một loại nấm ở Mexico ).
3 - Những chất kích
thích hệ thần kinh trung ương , gồm có : Amphetamin , methyphenidat , và các dẫn
chất của amphetamin như : methylen dyoxy-methamphetamin ( MDMA , ecstasy , ở ta gọi là “ thuốc lắc ”
)
4 - Những chất ức
chế hệ thần kinh trung ương , gồm có : Thuốc ngủ loại barbiturat ( Se1conal ,
tiếng lóng trước đây gọi là “ sì cọt ”, Immenoctal , Binoctal …) Thuốc an thần
gây ngủ loại benzodiaepin ( diazepam : Saduxen Valium , rohypnol Tiếng lóng hiện
nay gọi là “ rô cam ”, hay “ rô hồng ” )
Như vậy , ta thấy đa sồ ma túy và các chất gây nghiện đều là
thuốc . Có thể nói , ma túy và chất gây nghiện đóng vai trò tất đáng kể trong
dược học . Điều đáng chú ý là ma túy hay chất gây nghiện đều được sử dụng đúng
mục đích chữa bệnh là những thuốc rất quý , chẳng hạn làm giảm đau của morphin
, pethidin …trong nhiều trường hợp không có dược phẩm nào khác sánh bằng để điều
trị đau ung thư . Và các thuố này nên lưu ý phải có chỉ định và hướng dẫn của
thầy thuốc . Mọi trường hợp như :tự ý sử dụng không phải cho mục đích điều trị
, tự ý kéo dài thời gian sử dụng , tự ý tăng liều , đều được gọi là lạm dụng
thuốc hay lạm dụng ma túy mà hậu quả rất tai hại .
CƠ CHẾ GÂY NGHIỆN – HAY BẰNG CÁCH NẢO BỊ NGHIỆN ?
Các chất gọi là ma túy như thuốc phiện , morphin , pethidin
…có tác dụng giảm đau rất tốt nhưng lại gây nghiện , hai tính chất này gần như
đi đôi với nhau . Từ lâu , người ta cố gắng tìm hiểu vì sao các thuốc này có
tính chất như vậy , và cho tới nay các cuộc nghiên cứu vẫn đang tiếp tục . Nhờ
những tiến bộ đạt được trong lĩnh vực sinh học và nhất là từ khi phát hiện ra
các thụ thể ( receptor ) của thuốc , tức là nơi trong cơ thể được thuốc gắn vào
mới phát huy tác dụng cho hiệu quả điều trị , người ta đưa ra giả thuyết về cơ
chế tác động và gây nghiện của ma túy như sau
Cơ chế gây nghiện giải thích theo lý thuyết “ thụ thể ”
Khi đưa vào cơ thể một thuốc gây nghiện , điển hình là
morphin , sẽ làm giảm triệu chứng đau , đồng thời gây nên các hiệu ứng khác : ức
chề hô hấp , kích thích tim , chống sự co thắt của nhu động ruột ( người nghiện
thường bị táo bón ) và đặc biệt gây cảm giác khoái lạc mà người nghiên mô tả là
không có cảm giác khoái lạc nào bằng , sau đó là gây nghiện tức là không bỏ thuốc
được , bằng bất cứ giá nào cũng phải tiếp tục sử dụng nó . Có được những hiệu ứng
như thế do morphin đã gắn vào các receptor của nó trong cơ thể ( nhiều nhất ở
não , tủy sống ) được gọi là opioid receptor ( opioid bắt nguồn từ opium là thuốc
phiện ), Có thể hình dung các receptor này như ổ khóa , ma túy như chìa khóa ,
tra chìa vào ổ sẽ làm khóa mở , tức là
gây nên tác dụng .
Vào đầu những năm 1970 , người ta mới phát hiện ra các opiod
receptor và hiện nay đã phân thành 4 loại :
-
Receptor “ muy ” : là receptor khi morphin gắn vào sẽ gây tác dụng giảm
đau , gây khoái cảm , ức chế hô hấp và gây lệ thuộc thể chất ( tức gây nghiện )
-
Receptor “ kappa : gây an thần , thu hẹp đồng tử ( tức con ngươi ở mắt )
-
Receptor “ delta ” : gây ảo giác kích thích tim
-
Receptor “ nociceptin ”: mới phát hiện , gây lo lắng , tràm cảm , thèm
ăn
Khi phát hiện ra các opoid receptor , người ta hết sức phân
vân tự hỏi không lẽ receptor này hiện diện trong cơ thể là thừa , chỉ sử dụng
thuốc giảm đau là thuốc gây nghiện bên ngoài gắn vào mới phát huy tác dụng ?
Thiên nhiên ít khi đắt để một cái gì là thừa cả . Vậy phải có chất gì có chính
trong cơ thể đẻ gắn vào các receptor này . Các nhà khoa học cố tìm ra cho chất ấy
. Thật không uổng công . Vào năm 1975 , người ta phát hiện và trích ly từ não
heo hai hợp chất được đặt tên chung là ankephalin có tác dụng giống như morphin
gắn vào các opiod receptor . Hai hợp chấy chỉ có 5 acid amin , cả hai đều giống
cả 4 acid amin chỉ khác ở một acid amin còn lại ; một có chứa methionin nên được
gọi là Met-enkephalin , một chứa leucin được gọi là Leu-enkephalin . Chính hai
hợp chất này đã mở đầu cho việc tìm kiếm các chất có trong cơ thể có tác dụng
như morphin gọi là endophin ( morphon nội sinh ) . Như vậy , ta thấy trong cơ
thể ta cũng có ma túy nhưng loại ma túy này hoàn toàn vô hại do chính cơ thể sản
xuất ra , không quá thừa , và chính nhờ chúng mà cuộc sống ta mới thoải mái . Nếu
không có các endorphin , ngưỡng đau của ta sẽ rất thấp , đáng lý đau chút ít sẽ
thành đau rất nhiều . Khi bị chấn thương , ta bị đau và có thể “ cắn răng chịu
đựng ” ấy là nhờ cơ thể đã sản xuất ra endorphin hỗ trợ cho ta . Sự phát hiện
ra endorphin phần nào giải thích cơ thể của một số phương thức trị liệu không
dùng thuốc giảm đau , chẳng hạn như châm cứu gây tê . Châm cứu làm giảm đau được
một số nhà y học giải thích là do kích thích cơ thể tiết ra endorphin nhiều hơn
.
Sự phát hiện ra chất opiod receptor và các endorphin giúp giải
thích tính chất gây nghiện của ma túy và hiểu biết vì sao người ta bị nghiện .
Khi sử dụng chất gây nghiện nhiếu lần , chất gây nghiện gắn vào các receptor và
làm thay đổi một số chất sinh học đóng vai trò điều hòa hoạt động sinh lý của
cơ thể . Cơ thể phải tự điều chỉnh để quen dần sự thay đổi do sự hiện diện của
chất gây nghiện . Mặt khác , chính các endorphin , do cơ thể đã có chất gây
nghiện , sẽ tự ức chế tiết ra ít dần đi và sau cùng là hoàn toàn không tiết ra
nữa . Đây là cơ chế gọi là sự phản hồi ( feedback ), giống như một nước quen nhận
viện trợ , không thèm sản xuất , đến lúc nào đó hoàn toàn chỉ sống nhờ vào viện
trợ . Có thể nói , người nghiện không còn khả năng sản xuất endorphin, do không
có endorphin phải sống lệ thuộc vào chất gây nghiện . Nế ngưng sử dụng chất gây
nghiện do hoàn toàn không có endorphin , sự điều chỉnh hoạt động của các chất
sinh học bị hụt hẩng , sẽ bị cơn vật vã dữ dội mà người nghiện khó lòng chịu đựng
được .
Trên đây nói về cơ chế gây nghiện của một chất gây nghiện cụ
thể . Thế còn trường hợp nghiện game online hay nghiện sex thì như thế nào ? Tại
sao không sử dụng bất cứ chất gì , mà chỉ là “ từ cảm giác , cảm xúc đưa đến
hình dung , suy tưởng , tưởng tượng ”thế sao lại nghiện ? Lý thuyết “ thưỏng phạt
” đã được các nhà khoa học đưa ra để giải thích trường hợp sau “
Cơ chế gây nghiện giải thích theo lý thuyết “ thưởng phạt ”
Phải tiếp tục thực hiện hành vi đã có trước đây để hưởng ứng
hiệu ứng thưởng ( rewarding effect ) đưa đến , như “ dùng ma túy ”để được hưởng
hiệu ứng “ gây sảng khoái ” , “ dùng rượu , thuốc lá ” để “ gây thư giản ”. Hoặc
phải tiếp tục “chơi game online ” để “ hưởng khoái cảm được thắng trong trò
chơi ”, hoặc phải tiếp tục có hành động sex để “ đạt cực khoái ” v.v.
Hiệu ứng “ thưởng ” xảy ra trong giai đoạn đầu của nghiện và
gây lệ thuộc tâm lý . Còn hiệu ứng “ phạt ”thường xảy ra đối với việc sử dụng
chất gây nghiện điển hình là ma túy . Phải tiếp tục dùng thuốc để tránh hiệu ứng
phạt ( punishing effects ) chính là “ hội
chứng cai thuốc ” xảy ra do ngưng dùng thuốc . Hiệu ứng phạt xảy ra do ngưng
dùng thuốc một thời gian và gây lệ thuộc thể chất .
Người nghiện chất gây nghiện ở gai đoạn đầu phải dùng thuốc
do hiệu ứng thưởng , nhưng càng vể sau không thể bỏ thuốc , phải tiếp tục dùng
thuốc chính vì hiệu ứng phạt . Sự thưởng phạt còn được giải thích thông qua hoạt
động của chất dẫn truyền thần kinh . Chất gây nghiện gây ra hiệu ứng thưởng bằng
cách tăng cường sụ dẫn truyền của hệ dopamin, tức làm cho chất dẫn truyền thần
kinh là dopamin hoạt động mạnh lên . Chất gây nghiện như opioid mặc dù tác động
chủ yếu trên cụ thể opioid nhưng cũng gián tiếp tăng cường hệ dopamin . Còn sự
khoái cảm do chới game online hoặc do hoạt động sex hiện nay đã được biết có
liên quan đến các chất dẫn truyền thần kinh như dopamin , srotonin …Hiệu ứng
thưởng làm thay đổi hoạt động của hệ dopamin và đưa đến cơ thể tự điều chỉnh để
đáp ứng sự thay đổi này . Sự tự điều chỉnh chủ yếu xảy ra ở hệ thần kinh còn gọi
là sự thích ứng thần kinh ( neuroadaptation ) thể hiện bằng sự giảm bớt các thụ
thể của chất gây nghiện do sự thích ứng giải thích cho hiện tượng “ lờn thuốc
”( thuốc dùng liều trước đây sử dụng , nhưng do thụ thể gắn với nó ít đi đến giảm
tác dụng gây tình trạng phải tăng liều chất gây nghiện ) . Trường hợp nghiện
game online , hay nghiện sex cũng có gặp hiện tượng “ lờn ”, tức người nghiện cứ
muốn ngày càng chơi nhiều hơn để có khoái cảm . Nên lưu ý , sự thích ứng thần
kinh tạo sự cân bằng hay xảy ra với sự hiện diện của chất gây nghiện hoặc hình ảnh
, cảm giác mà trí não đã được kinh ghiệm . Nếu đột ngột nhưng chất gây nghiện ,
sẽ có sự hụt hẩng , sự thích ứng thần kinh ban đầu không còn thích hợp , cơ thể
tự điều chỉnh để có sự cân bằng mới . Lần này sự tự điuề chỉnh chính là “ hội
chứng cai thuốc ”trừng phạt người nghện một cách nghiệt ngã.Còn đối với nghiện
game online , hoặc nghiện sex , sự tự điều chỉnh khi không tiếp tục hành vi bị
nghiện ở mức độ nhẹ hơn là cảm thấy rất khó chịu , luôn bị ám ảnh phải tiếp tục
thực hiện hành vi bị nghiện đó bất chấp sự tự chủ của bản thân .
LÀM SAO ĐỂ KHÔNG BỊ NGHIỆN ?
Hiện nay người ta đã phát hiện sự nghiện có liên quan đến
gien , tức cấu trúc di truyền . Bởi vì có người khi tiếp xúc chất gây nghiện rất
dễ dàng bị nghiện trong khi ở người khác thì sự nghiện đến chậm và gây sự lệ
thuộc khó khăn hơn . Thêm nữa , yếu tố môi trường tức hoàn cảnh bên ngoài sẽ
tác động rất mạnh mẽ làm cho con người ta bị nghiện . Tuy nhiên , chỉ có một
phương cách rốt ráo giúp người ta không bị nghiện là KHONG TIẾP XÚC VỚI CHẤT
NGHIỆN , đặc biệt sự tiếp xúc kéo dài cứ lặp đi lặp lại . Tức không tạo điều kiện
cho chất gây nghiện đưa vào trong cơ thể đã được gắn vào thụ thể của nó nằm ở hệ
thần kinh trung ương và sự gắn này cứ tiếp diễn nhiều lần , hoặc không đưa những
hình ảnh bạo lực , khiêu dâm của các game online và nuôi dưỡng chúng dài ngày
trong tâm thức , hoặc không lặp đi lặp lại các hành vi tà dâm , không đánh động
mãi dục vọng không chính đáng để sa vào cái gọi là nghiện sex .
Từ hơn hai ngàn mấy trăm năm trước , Đức Phật Thích Ca đã
cung cấp cho nhân loại phương pháp thực tập tuyệt vời gọi là thực hành Năm giới để đạt được hạnh
phúc chân thật . Chính từ Năm giới , chỉ cần sống đàng hoàng trọn vẹn với giới
thứ ba và giới thứ năm thì con người đủ sức tránh được nghiện và các thứ kể
trên . Để thoát ra khỏi đau khổ , Năm giới là con đường thoát mà Đức Phật chỉ
ra gồm có : giới thứ nhất là bảo vệ sự sống , tức không sát sanh , giới thứ hai
là bảo vệ sự liêm khiết của bản thân , tức không trộm cắp , giới thứ ba là bảo vệ
hạnh phúc cá nhân và gia đình , tức không tà dâm , giới thứ tư là nói nghe
trong chánh niệm , tức không nói dối , giới thứ năm là tiêu thụ trong chánh niệm
, tức là không uống rượu và dùng chất gây nghiện. Rõ ràng , khi hiểu thấu , sống
trọn vẹn với giới thứ ba , giới thứ năm , tức ngay từ đầu con người , đặc biệt
là giới trẻ , sống vững chãi , không đưa vào cơ thể các “ độc chất ” là các chất
gây nghiên như : ma túy hoặc các cảm giác , hình ảnh mà thực chất đó là chất liệu
của bạo lực , tà dâm ,thì con người làm sao bị nghiện cho được . Khẩu hiệu thường
dùng để phòng chống tệ nạn nghiện ma túy là : “ Không bao giờ dùng thử ma túy ,
dù chỉ một lần ”. Rất cần thiết cho giới trẻ biết được khẩu hiệu đó và quan trọng
hơn là tự sâu thẳm trong lòng họ , họ hiểu ra mọi sự và họ nhất quyết không
dùng bất cứ “ độc chất ”nào để đầu độc chính họ .
NGUYỄN HỮU ĐỨC | VHPG 127
