Đau Khổ: Chỉ là bất như ý
Người ta vẫn thường hay nói nghèo là khổ, nghèo khổ, chứ ít
ai nói giàu khổ cả. Thực ra người nghèo có nỗi khổ của người nghèo, mà người
giàu cũng có nỗi khổ của người giàu. Người nghèo vì không chấp nhận cái nghèo,
oán ghét cái nghèo, muốn được giàu nên họ khổ. Người giàu sợ bấy nhiêu tài sản
chưa đủ làm người khác nể phục, sợ bị phá sản, sợ người khác lợi dụng hay hãm hại
mình nên khổ. So ra, cái khổ của người giàu còn phức tạp và nan giải hơn người
nghèo. Phải chi trong xã hội ai cũng như ai, ai cũng sở hữu tài sản như nhau
thì chắc chắn ý niệm giàu nghèo sẽ không có. Cho nên, nếu ta thoát ra khỏi ý niệm
giàu nghèo, không bị cuốn theo quan niệm của xã hội, ta thấy hưởng thụ vật chất
không phải là lý do lớn nhất khiến ta có mặt ở trên đời này thì ta sẽ không bao
giờ than khổ.
Cực cũng vậy, người ta vẫn thường gộp chung cực với khổ, cực
khổ. Trong khi bản thân của sự cực nhọc chưa chắc đã là khổ. Chỉ vì ta bỏ thêm
thái độ của mình vào, ta kháng cự lại nó, ta muốn mình không phải vất vả nhiều
nhưng vẫn có đầy đủ mọi thứ như những người khác nên ta khổ. Ta chỉ so sánh,
đòi hỏi, chứ không cần tìm hiểu căn nguyên sâu xa tại sao ta lại cơ cực. Ta đã
từng chứng kiến có những người chỉ cần người thân của họ qua khỏi cơn bệnh hiểm
nghèo, dù người ấy không thể tiếp tục lao động, thì họ vẫn vui lòng đem hết
thân mạng của mình ra để bảo bọc. Có những người làm công tác cứu hộ, họ biết
lao vào lửa dữ, chui xuống lòng đất hay đi ngang qua lằn tên mũi đạn sẽ rất
nguy hiểm đến tính mạng, nhưng vì tình thương mà họ không hề xem đó là nỗi khổ.
Dù nhiều người cho rằng cái cực tâm trí mới thật là khổ, phải suy tính đủ điều
mới gánh vác nổi công việc; nhưng trong thời buổi kinh tế suy thoái như hiện
nay mà còn có công việc để làm, để suy tính thì đã là hạnh phúc lắm rồi.
Và điều mà ta thường than thở với nhau nhiều nhất đó là đau
khổ, hễ đau là phải khổ, như là một sự thật không thể thay đổi. Ai đó tát vào mặt
ta một cái có thể làm ta đau, nhưng nếu ta có lỗi với người ấy và sẵn sàng đón
nhận thì cái tát đó sẽ không làm ta khổ. Đằng này bằng một thái độ khinh miệt,
họ đã “tặng” cái tát để sỉ nhục ta trước mọi người thì ta khổ thật đấy. Làm ăn
bị thất bại, tiền bạc mất trắng, ai mà chẳng đau vì đó là mồ hôi nước mắt mà ta
đã chắt chiu dành dụm suốt bao năm trời. Nhưng từ cái đau ấy đến cái khổ vẫn
còn một khoảng cách khá xa, nếu ta biết rõ nguyên nhân thất bại và hoàn toàn chấp
nhận. Và có lẽ, cái đau thống thiết nhất của nhân sinh chính là sự chia lìa,
nên thường được ví như khúc ruột cắt đứt làm đôi, “đoạn trường thương đau”.
Nhưng nếu ta ý thức được hợp tan là chuyện nhân duyên, biết đâu đó cũng là cơ hội
để hai người nhìn lại mà thay đổi chính mình để tạo ra cái duyên mới trong
tương lai tốt đẹp hơn.
Cuộc sống luôn có những điều hợp với ý ta nhưng lại trái với
sở thích người khác, hoặc thỏa mãn nhu cầu người khác nhưng lại ngược với lòng
ta. Ngay cả chính bản thân ta cũng có lúc “sáng nắng chiều mưa” mà ta còn không
hiểu nổi. Có những cái trước kia ta ghét cay ghét đắng nhưng bây giờ lại thích.
Có những thứ trước kia ta hết sức say mê nhưng bây giờ lại chán ngán không muốn
nhìn tới. Có những vấn đề trước kia ta vốn xem thường nhưng bây giờ lại cảm thấy
rất hệ trọng. Giả sử mọi mong muốn của ta đều thành tựu hết thì thử hỏi ta sẽ
trở thành cái gì và cuộc đời này sẽ ra sao? Vậy mà ta cứ cố gắng đòi hỏi cho bằng
được mà ít khi nào chịu suy xét cặn kẽ những mong muốn của mình có thật sự hợp
lý không, tức là nó có cần thiết và phù hợp với khả năng của ta hay hoàn cảnh
hiện tại của ta không, và nó có ảnh hưởng hay liên quan đến người khác không.
Vì vậy hầu hết những nỗi khổ mà ta thường kêu ca, thật ra, chỉ vì nó bất như ý
với ta mà thôi. Rõ ràng cái khổ của ta không hẳn là cái khổ của kẻ khác. Cho
nên thay vì than van “khổ quá” thì ta hãy nên nói “nó không như ý tôi” mới
đúng. Cách gọi này sẽ đánh động vào ý thức để giúp ta nhìn lại thói quen phản ứng
của mình thay vì rượt đuổi theo đối tượng khác. Từ đó ta sẽ hiểu quan niệm “đời
là bể khổ” chỉ là do cách nghĩ, hay chỉ là định kiến.
Khổ đau mầu nhiệm
Ta đừng bao giờ quên rằng ta không phải là một cá thể tồn tại
biệt lập, mà ta phải luôn chịu sự tương tác của bao nguồn lực chung quanh, từ bạn
bè, gia đình đến xã hội và cả thế giới bao la nữa. Dù ta có tài năng đến đâu,
dù ta có chuẩn bị kỹ lưỡng đến mức nào, thì những điều bất như ý vẫn cứ xảy ra
theo lẽ tự nhiên của nó. Hễ có thành thì phải có bại, có hợp thì phải có tan. Tại
sao ta chỉ muốn thành và hợp, còn bại và tan để cho ai? Lúc may mắn sao ta
không tự hỏi xem mình có thật xứng đáng với thành quả này và có nên đón nhận nó
hay không, mà khi gặp xui rủi thì ta lại khóc than ầm ĩ, đòi hỏi công bằng. Ta
đã hưởng quá nhiều tặng phẩm của vũ trụ rồi thì lâu lâu bị vũ trụ lấy lại chia
cho kẻ khác, thiết tưởng đó cũng là lẽ đương nhiên chứ đâu có gì là thua thiệt.
Đối với những mất mát quá lớn tất nhiên ta phải cần có thời
gian mới chấp nhận và cân bằng được. Nhưng có những điều quá đỗi bình thường, nếu
không nói là tầm thường, mà ta cũng than khổ thì đó là lỗi của ta. Trời mưa
cũng khổ, kẹt xe cũng khổ, bị lỗi hẹn cũng khổ, thức ăn không vừa miệng cũng khổ,
chiều cao không như ý cũng khổ, mau già cũng khổ, không ai hỏi thăm cũng khổ,
được nhiều người thương cũng khổ… Tất cả chỉ do lòng tham của ta quá lớn mà nội
lực của ta lại quá yếu kém nên nó đã dìm ta xuống khổ đau đó thôi. Ta đừng đổ
thừa hoàn cảnh. Không ai có thể làm cho ta khổ được nếu ta có một hiểu biết
đúng đắn và một khả năng chấp nhận đủ lớn. Để có khả năng chấp nhận rộng lớn đó
ta cần phải biết “thu gọn” những mong cầu không cần thiết của mình. Ngay cả với
những điều chính đáng, nếu không có nó mà ta vẫn sống vững vàng và hạnh phúc được
thì ta cũng nên cố gắng khước từ để tâm ta bớt lệ thuộc vào hoàn cảnh, để khi
hoàn cảnh biến động thì ta vẫn bất động.
Ngoài ra ta cũng nên luyện tập cho mình cách đối mặt với khó
khăn, hoặc tự tạo cho mình một cách nghĩ, một cách sống đừng quá cầu mong sự an
toàn, để sức chịu đựng trong ta mau chóng lớn mạnh. Một đứa trẻ lớn lên trong
môi trường bảo bọc quá đầy đủ, muốn gì được nấy, nên khi bước vào đời không có
chút vốn liếng kinh nghiệm nào để chống chọi với những khó khăn, nghịch cảnh,
chỉ cần một tác động nhỏ xíu như bị chê bai là nó đã chao đảo và muốn bỏ cuộc
ngay. Cũng như những loại cây mọc trên đất tơi xốp trông xanh tươi mơn mởn
nhưng chỉ cần một cơn gió lớn đi ngang qua đã gãy đổ; còn những loại cây mọc
trên đá núi tuy dáng dấp khẳng khiu nhưng độ bám rất vững vàng, không gió bão
nào xô ngã nổi. Cho nên ta không thể cầu nguyện cho cuộc đời đừng xô đẩy mình
vào những hoàn cảnh nghiệt ngã, nhưng ta có thể làm cho mình không bị ngã trước
những sóng gió cuộc đời bằng một trái tim vững chãi.
Để có được trái tim vững chãi, ta phải bớt chạy theo những
cái mình vốn ưa thích và cố gắng chấp nhận những thứ mình vốn không ưa thích.
Thích hay không thích đều là sự thể hiện của cảm xúc phục vụ cái tôi trong nhất
thời, chỉ cần điều chỉnh lại nhận thức thì cái cảm xúc ấy sẽ tan rã ngay. Ta đừng
vội kêu ca sống mà không hưởng thụ thì sống để làm gì? Có ai cấm ta hưởng thụ
đâu. Nhưng cái gì cũng có cái giá của nó cả, ta cứ dung dưỡng cho cái tôi yếu
đuối đi rồi đừng hỏi tại sao mình cứ khổ hoài. Lẽ dĩ nhiên, một người đã có
trái tim vững chãi thì bao nhiêu danh lợi cũng không là vấn đề, họ có đủ bản
lĩnh để vượt lên danh lợi hay sử dụng danh lợi một cách hữu ích cho đời. Song,
thực tế số người có ý niệm muốn buông bỏ thói quen hưởng thụ rất hiếm, còn số
người làm được lại càng hiếm hơn. Nhất là xã hội ngày nay, người ta dám đạp đổ
cả thành trì đạo đức để tranh giành quyền lợi, bất chấp hậu quả xảy ra cho
chính mình,con cháu mình hay người khác. Vì vậy mà con người sống ngày càng khổ
hơn. Cũng vì lẽ đó mà khổ đau đã vô tình trở thành bản trường ca bất tận, và
không ai mà không một lần hòa giọng ngâm nga nó.
Đúng, khổ đau là một thực tại không ai chối cãi, nhưng tính
chất của nó vốn không cố định. Khổ đau không phải là bản chất mặc định của cuộc
đời này. Thật ra không có gì là khổ đau cả, chỉ là guồng máy tâm thức trong ta
vận hành sai lệch nên nó đã tạo ra những phản ứng chống đối lại những hoàn cảnh
mà nó cho là trái nghịch. Rất may guồng máy tâm thức ấy là một hợp thể linh động
nên có thể điều chỉnh được. Bắt đầu từ nhận thức đúng đắn trở lại về những gì
liên quan đến mình luôn tương quan với vạn vật để nó không tiếp tục tạo ra những
phản ứng ích kỷ. Đồng thời, nó cần có một khả năng quan sát và phân tích thật
tinh tường về những thói quen mà ta đã tạo dựng trong quá khứ đến nay. Tiến
trình tháo gỡ những tâm lý tiêu cực ấy chính là tiến trình vượt thoát khổ đau.
Càng bớt tự ái tổn thương là càng bớt khổ đau. Hết nghĩ cho cái tôi là hết khổ
đau.
Suy cho cùng, ta cần phải biết ơn khổ đau. Bởi khổ đau vừa
giúp ta ý thức được cái gì là hạnh phúc, vừa giúp khả năng chịu đựng trong ta lớn
mạnh để ta có thể phát tiết hết bản năng sinh tồn tiềm ẩn của mình, cũng như
hoa đào phải nhờ cái rét mùa đông mới tung cánh tỏa ngát hương khi nắng xuân về.
Nếu không bị lạc đường ta sẽ khó biết mình sợ hãi, nếu không bị xúc phạm ta sẽ
khó biết mình nóng giận, nếu không bị dối gạt ta sẽ khó biết mình dễ tổn
thương, nếu không bị bỏ rơi ta sẽ khó biết mình yếu đuối. Thông qua bản năng
sinh tồn mà ta thấy rõ từng ngõ ngách sâu kín của phiền não tạo nên khổ đau. Từ
đó, ta biết cách điều chỉnh lại tâm thức và nếp sống của mình sao cho hài hòa với
vũ trụ, để sự hiểu biết và tình thương trong ta bừng nở, để ta có thể nắm tay
nhau đi giữa thăng trầm của cuộc đời này một cách thong dong tự tại.
Vậy nên, tâm ta như thế nào ta sẽ cảm nhận khổ đau như thế ấy,
vì khổ đau vốn từ tâm sinh ra cũng mà từ tâm diệt đi.
Nếu không có khổ đau
Biết đâu là hạnh phúc
Nhờ mộng mị hôm nào
Ta tìm về tỉnh thức.
(Minh Niệm)
Thích Minh Hạnh
