Tứ Diệu Ðế bắt đầu bằng sự thật của khổ đau. Năm người bạn
mà Ðức Phật giảng bài Pháp đầu tiên là năm đạo sư đã tu khổ hạnh trong sáu năm.
Ðức Phật cũng đã làm như thế, nhưng sau đó Ðức Phật nhận thấy rằng sự hành xác
không đem lại Giác Ngộ. Trái lại, cách sống buông trôi hưởng lạc như Ðức Phật
đã từng sống khi còn là Thái tử trong cung điện, cũng không mang lại hạnh phúc.
Ðức Phật nhận ra rằng chỉ có con đường duy nhất - con đường Trung Ðạo. Không có
sự cực đoan nào là tốt cả. Các vị đạo sư này đã tu ép xác. Họ hiểu về những đau
khổ của thân. Ðức Phật không cần phải nhấn mạnh về điều đó. Họ có thể hiểu dễ
dàng.
Nhưng đối với chúng ta không dễ. Dầu khi ngồi Thiền ta
có kinh nghiệm về những đau đớn, khó chịu ở thân, nhưng sau khi xả Thiền, về
nhà, đau đớn cũng không còn nữa. Như thế đó chỉ là những đau đớn tạm thời, ta
có thể chịu đựng được. Ðiều chúng ta có thể không biết là thân không chỉ có những
đau đớn, mà chính thân là một cái khổ. Nói một cách khác là có thân là có khổ. Phải
lo cho thân là khổ. Ở đây không chỉ nói về cái khổ khi ta phải hứng chịu một
tai họa nào đó. Tai họa là một chuyện, sự thật khổ đau là một chuyện khác nữa.
Đức Phật nói: Sanh khổ, Tử khổ, Hoại diệt khổ, Không được cái mình muốn thì khổ.
Ðây là những nỗi khổ lớn của tất cả chúng sanh, còn bao
nhiêu cái khổ nữa bên cạnh sinh, già, bệnh, chết. Rõ ràng là lúc vui vẻ an ổn,
ta không biết đến cái khổ trong ta. Ta có thể thương hại ai đó, vui mừng vì
mình không ở trong cùng cảnh khổ, quên rằng cái khổ luôn có mặt trong ta. Ngay
chính trong lúc vui, ta cũng khổ vì không thể kéo dài niềm vui. Dục lạc biến mất
khi ta muốn duy trì nó mãi. Mỗi khi ta muốn bám viú vào chúng, chúng lại qua
đi, và ta lại phải bỏ công đi tìm.
Ngay chính thân ta cũng không thể duy trì được sự sống nếu
như nó không luôn được bồi dưỡng, tắm rửa, vận động và chữa trị. Ðủ loại chữa
trị: kính, răng, máy trợ thính, thuốc bổ, thuốc ho, dầu gội, v.v... Bao nhiêu
tiền đã phải đổ ra để giữ thân thể tiếp tục hoạt động, chứ chưa nói đến việc
làm cho nó tốt hơn. Ta không thể làm cho nó trẻ ra, dầu có bao nhiêu người đã cố
gắng làm việc đó. Bao công sức, năng lực, tiền tài đã đổ ra chỉ để giữ cho thân
thể hoạt động. Nếu không thân thể sẽ hoại diệt. Ta sẽ không thể sử dụng được nó
nữa. Việc nó không nghe lời ta van cầu được trẻ mãi, có sức khỏe, đẹp đẽ, sống
lâu, mà chỉ làm trái ngược, cũng có thể coi là một cái khổ.
Cái khổ nhất của thân là nó luôn đòi hỏi nọ kia, mà đôi
khi ta phải bỏ hết cả đời chỉ mong thỏa mãn nó. Tất cả những tiền của người ta
tạo ra, bao nhiêu công sức người ta phải tổn hao, là chỉ để giữ cho thân được
an toàn sung sướng. Ta phải làm việc cực nhọc để có ăn, có nhà cửa, quần áo,
thuốc men. Nếu không có thân ta đâu phải vất vả như thế. Vậy mà nhiều người còn
bỏ ra bao nhiêu thì giờ, tiền bạc để làm cho thân thoải mái, sung sướng hơn thế
nữa. Ðó có lẽ là nỗi khổ nhất - phải hoang phí cuộc đời cho những mục tiêu như
thế.
Nhưng không chỉ có thân là khổ. Tâm cũng thế. Tâm đâu có
nghe theo ta. Nó chỉ làm theo ý nó, thay vì ở yên theo ý ta. Nó luôn nghĩ về những
điều làm ta thêm đau khổ. Nếu đó không gọi là đau khổ, thì gì mới là đau khổ?
Nó còn u mê nữa. Và đó cũng là một cái khổ.
Tâm nhảy từ việc này qua việc khác. Chính quá trình tư
duy cũng là một cái khổ, ngay cả những tư tưởng khôn ngoan, khéo léo cũng có mầm
bất tịnh trong đó. Khi còn phải suy tư về bất cứ điều gì thì không thể thực sự
có an tĩnh.
Cả thân và tâm đều là khổ. Ðức Phật nói chỉ có một lý
do, một nguyên nhân chính khiến ta đau khổ đó là ái dục, lòng ham muốn. Có ba
loại ái dục chính mà những ham muốn khác đều từ đó mà ra. Ðó là ham sống, ham
muốn được thỏa mãn dục lạc và ham muốn bỏ thân này. Vì ba điều ham muốn đó, ta
trầm luân trong khổ đau bởi chúng ở ngoài tầm tay ta. Khó thể đạt được, khó thể
làm ta thoả mãn. Chúng ta ở trong một cuộc chiến không có hy vọng thắng, và đó
là cái khổ.
Ta chiến đấu để được trường tồn, nhưng không có ai còn
hiện hữu khi cuộc sống của người ấy đã chấm dứt. Muốn được có dục lạc, ta cũng
phải tranh đấu vật vã không kém, nhưng điều đó cũng vô vọng vì dục lạc thế gian
chỉ tạm thời, chóng qua. Chúng không thể kéo dài. Ðiều ham muốn thứ ba, muốn bỏ
thân này, là cái đối nghịch với lòng ham muốn được sống. Lòng ham muốn này phát
sinh khi trong mắt ta cuộc đời trở nên quá đen tối. Nhưng điều này cũng khó thể
thực hiện vì trừ đấng Giác Ngộ, không ai có thể hiện hữu mà không có thân.
Hai sự thật đầu tiên trong Tứ diệu đế cho thấy ta đang sống
một cuộc đời thiếu ý nghĩa. Không cần biết tư tưởng ta tốt đẹp thế nào, chúng đều
sẽ bị hoại diệt. Nếu ta thấy rõ ràng rằng lòng ham muốn của ta khó thể được thỏa
mãn, thì ta phải tìm phương cách để thoát ra những cảnh khổ mà ai cũng phải chịu.
Không ngoại trừ một ai. Hiểu như thế, ta sẽ thấy thương cảm mọi người, dầu họ
là người xấu xa, đáng ghét hay ngu si. Không có kẽ hở nào nhưng có con đường để
thoát ra.
Con đường thoát ra hướng vào bên trong chúng ta. Nếu suy
gẫm, ta sẽ thấy ta không thể tìm được gì ở bên ngoài ta. Số đông đi tìm giải
pháp ở bên ngoài, qua những điều kiện tốt hơn, người tốt hơn, ít việc hơn, ít
khổ hơn. Nếu ta có thể nhìn thấy được những điều ấy vô vọng làm sao, ta sẽ
không còn đi tìm kiếm ở bên ngoài nữa. Thay vào đó, ta sẽ quay nhìn vào bên
trong, để dần dần đi đến sự thật thứ ba, sự chấm dứt khổ đau, gọi là giải
thoát.
Ðức Phật không thực sự giải thích Giải thoát là gì.
Nhưng Ðức Phật đã nói những gì không phải là Giải thoát. Ðức Phật biết rằng có
giải thích cũng vô ích vì khi người ta chưa kinh qua Giải thoát, người ta không
thể hiểu được điều đó. Nhưng có thể nói được thế nào là không phải Giải thoát,
như thế ít nhất con người cũng không tìm kiếm ở một chỗ khác.
Câu chuyện sau đây sẽ minh họa cho ý tưởng trên. Xưa có
một con cá và một con rùa kết bạn với nhau. Chúng đã sống trong cùng một ao hồ
một thời gian dài. Một ngày kia, rùa quyết định đi thăm quang cảnh quanh hồ.
Rùa đã nhìn được bao nhiêu cảnh đẹp, lạ để về kể cho bạn mình là cá nghe. Cá rất
thú vị và hỏi rùa về quang cảnh trên mặt đất thế nào. Rùa trả lời rằng rất đẹp.
Cá muốn biết là mọi thứ trên mặt đất có trong suốt, mát, bóng bẩy, mịn màng,
trơn láng, dễ tuột, ướt át không? Khi rùa trả lời rằng trên mặt đất không có những
gì giống như thế cả, cá liền nói: "Vậy thì mặt đất có gì tốt đẹp
đâu?"
Vô ngã, Vô ưu
Thiền quán về Phật Đạo
Ni sư Ayya Khema
Diệu Liên Lý Thu Linh dịch
Nguyên tác: "Being Nobody, Going Nowhere
Meditations On The Buddhist Path",
Wisdom Publications, 1987
