điều kiện sống cũng những nhân cách sai biệt nhau. Ðức Phật
đã trả lời rằng mỗi mẫu đời dù tốt hay xấu đều do các tiền nghiệp của từng cá
nhân quy định lấy. Ở đây, chúng ta có thể tóm lược những câu trả lời cặn kẻ của
Ðức Phật bằng cách rút gọn lại trong đôi nét căn bản mà cũng tương ứng và hợp
lý theo quy luật nghiệp báo rằng bản tính hiếu sát, hung tợn luôn dẫn đến hậu
quả yểu thọ và bệnh hoạn, lòng từ bi luôn đưa đến những kiếp sống an lành, lòng
hào sảng luôn đưa tới một đời sống vật chất đầy đủ, một tâm hồn hiếu học và cầu
tiến, đặc biệt là thói quen vận dụng trí tuệ sẽ đưa đến khả năng minh mẫn trong
các kiếp tái sinh...
Ðức Phật với trình độ
trí tuệ của mình có thể nhớ lại một cách như ý vô số tiền kiếp của tất cả chúng
sanh cùng với sự hiểu biết tinh tường về những hạnh nghiệp nào đã quy định sinh
thú và tình trạng của mọi loài. Lòng từ bi của Ðức Phật, từ đó, được xem là vô
lượng. Ngoài tình thương đối với những chúng sanh đang đau khổ, Ngài còn có
lòng trắc ẩn đối với ngay cả những chúng sanh đang được hạnh phúc nếu như họ
vẫn tiếp tục gây tạo những ác nghiệp. Khi chúng ta không hiểu gì về nghiệp lý,
còn mê lầm về thực tướng của các pháp thì coi như chúng ta vẫn mãi tiếp tục gây
tạo những đau khổ cho mình và cho người, kể cả trường hợp chúng ta có là một
người mang nhiều thiện chí vị tha. Ðối với chúng ta hôm nay, nhiều người vẫn có
ý hướng phát triển một tâm lực siêu phàm những mong có được những khả năng thấu
suốt vấn đề tái sanh để xác định quy luật nghiệp lý. Nhưng thật ra, nếu xét cho
cùng thì nỗ lực đó đâu phải là điều cần thiết duy nhất cho việc xác định sự tồn
tại của nghiệp lý. Bởi vì định luật nghiệp lý thật ra vẫn hiển hiện rõ ràng
trong từng giây phút của đời sống, mà chỉ với một sự quan sát cẩn thận và tỉnh
thức, ta đã có thể lĩnh hội một cách cụ thể.
Ðức Phật vẫn thường nêu
rõ những quan điểm tri kiến chánh tà của tất cả chúng sanh về vấn đề nghiệp lý:
mỗi hành động lớn nhỏ của chúng ta đều luôn để lại một hậu quả, ngay trong hiện
tại hoặc tương lai. Hiểu được như vậy được xem là Chánh kiến. Còn Tà kiến là
thái độ phủ nhận quy luật tương quan giữa nhân và quả, tức mối tương thuộc hữu
cơ giữa lực tác động và hậu quả phản ứng. Trong thế giới văn minh hiện đại của
chúng ta hôm nay, mọi người hầu hết chỉ hướng đến quan điểm sống hiện sinh:
Nhắm mắt lao mình đi tìm mọi hướng giải quyết cấp thời nhằm để thỏa mãn những
nhu cầu khát vọng cụ thể của mình và chính nhân sinh quan này vô tình đã khiến
người ta có một cái nhìn xa lạ về quy luật có vẻ trừu tượng, vớ vẫn này trong
thế giới sống nông nổi đó. Chỉ cần một lần quay nhìn lại với một nhãn trường
rộng rãi, chúng ta sẽ thấy rằng mình thực ra chính là tác giả của mọi sự và
toàn bộ đời sống của mình không hề là môt quy trình hiện hữu vận động một cách
ngẫu nhiên, tình cờ, đột biến. Nhìn rõ tất cả mọi hoạt động của mình là một
điều hết sức quan trọng, bởi từ đó ta mới thấu suốt được những ý hướng hoạt
động cùng những hậu quả được sản sinh từ chúng.
Chánh niệm hay thái độ
tỉnh thức là một phương tiện tối ưu để chúng ta nhận ra dòng vận động của
nghiệp lý. Có hai hình thái chánh niệm đặc biệt liên quan đến trí tuệ nghiệp
lý: Ðó chính là thái độ tỉnh thức để nhận chân thực tại và thái độ sẳn sàng
chấp nhận mọi tình trạng của thực tại. Thái độ tỉnh thức để nhận chân thực tại
là sự chuyên tâm nhìn ngắm từng động tác bản thân, sự tỉnh thức trọn vẹn đối
với tất cả những gì đang xảy ra: Ðứng biết là đang đứng, đi biết là đang đi. Từ
chánh niệm này chúng ta có thể đi thêm một bước nữa là đủ sức chấp nhận mọi
trạng hướng tốt xấu của từng thực tại mà mình đang tri nhận, bất luận là tốt
hay xấu.
Một người bị xem là
thiếu chánh niệm khi hai khả năng trên đây chỉ nằm dưới mức cần thiết. Mà ngoài
ra sự thiếu tỉnh thức về những khuynh hướng hoạt động của mình, chúng ta còn
thường lãng quên trong mỗi mỗi sinh hoạt để rồi từ đó chúng ta nhắm mắt tác tạo
những điều sai trái mang tính thói quen của mình. Trong khi đó, đối với hầu hết
mọi người, các thói quen bất thiện thường nhiều và mạnh hơn những thói quen tốt
đẹp. Trí tuệ và nghiệp lý sẽ đem lại cho ta nhiều thú vị trong đời sống hoạt
động thường ngày. Chính nó giúp ta có được những cuộc nhìn ngắm chi li, và như
vậy cũng có nghĩa là chúng ta đã bắt đầu có được một nội tâm tỉnh thức trước
tất cả thực tại. Bất cứ một hành động nào dù nhỏ nhặt đến mấy đi nữa, ngoài ra
việc để lại một hậu quả trong tương lai, chúng còn di hậu lại một sức mạnh mang
tính phục sinh và gia lực cho một ý thức mai sau. Cứ mỗi một giây phút quên
mình dể cho lòng sân hận hoặc tham dục xuất hiện thì cũng có nghĩa là chúng ta
đã vô tình tạo điều kiện cho chúng tiếp tục có mặt trong một ngày mai nào đó.
Ðiều này rất dễ hiểu:
Chỉ cần một thời gian nhất định, với từng giọt nước liên tục nhỏ xuống, bất cứ
chiếc bồn chứa nào rồi cũng sẽ đầy tràn. Chúng ta thường có thói quen xem rẻ
một giọt nước là ít oi, nhỏ bé nhưng chắc chắn chúng ta cũng hiểu và tin được
rằng với nhiều giọt nước ít oi và bé nhỏ đó, một chỗ chứa mênh mông như đại
dương cũng phải có lúc đầy tràn. Cứ theo ví dụ đó mà hiểu, tư tưởng của chúng
ta luôn được nuôi dưỡng, kéo dài, đong đầy bằng từng cảm nghiệm ý thức trong
từng mỗi mỗi phút giây. Chúng ta chắc chắn sẽ tích lũy được một trữ lượng năng
lực nội tâm to tát và hùng hậu nhưng dĩ nhiên không thể chỉ bằng vào một kiếp
sống hiện tại này mà còn phải cần đến sự huân tập trong vô số thời gian tương
lai nữa.
Ngay giây phút này,
chúng ta hãy thử nghĩ đến phút giây hấp hối của mình trên giường chết và những
hồi tưởng sau cùng về cả cuộc đời mình trong đó. Cứ thử làm như vậy đi, bạn sẽ
thấy mình ngay từ bây giờ phải có một nếp sống ra sao, phải thực hiện những
điều gì, những giá trị nhân cách nào mà mình cần phải phát triển, thăng hoa.
Ðời sống của chúng ta là một quá trình hiện hữu cơ động bao gồm những biến
tướng nhất định, luôn tuôn chảy và thay đổi. Mỗi người chúng ta đều phải luôn
tự có trách nhiệm quy định lấy một hướng đời riêng cho mình để hướng tới những
giá trị sống sâu sắc nhất. Với một cuộc sống được trang bị càng nhiều những trí
tuệ và chánh niệm cũng như một khả năng chiêm ngắm thực tại tinh tường thì
chúng ta có thể tận dụng tất cả năng lực của mình một cách hiệu quả và không
còn bị vây hãm giữa bốn bức tường lũy đầy bóng tối của tất cả những gì không
thật sự cần thiết.
Chúng ta không phải đợi
chờ đến giây phút cuối đời để nhìn lại thuở bình sinh của mình, bởi khi đó mọi
sự đã quá muộn màng rồi. Chúng ta phải bắt đầu tất cả ngay từ bây giờ, đó là sự
nhìn ngắm thấu suốt toàn bộ dòng sông cuộc đời mà tất cả nguồn chảy của nó
chính là những vận động của nghiệp lý. Nhờ vậy, chúng ta sẽ tìm thấy cho mình
một sức mạnh tâm linh kỳ thú để sống trọn một kiếp đời thật sự lý tưởng mà khả
năng bản thân có thể cho phép.
Câu chuyện sau đây về
cuộc đời của một vị đại sư Tây Tạng, Milarepa, có thể cho ta một hình ảnh minh
họa về khả năng hồi tâm của một con người biết hoán chuyển nỗi ám ảnh về những
ác nghiệp quá khứ của mình thành ra một sức mạnh để gột rửa tâm hồn bản thân và
đạt đến một trí tuệ giác ngộ. Milarepa vốn sinh ra trong một gia đình giàu có
nhưng chẳng may cha của ông lại qua đời quá sớm. Ngay sau ngày tang lễ, chú bác
của Milarepa đã ngang nhiên dành hết quyền sở hữu về tất cả tài sản của gia
đình ông và chẳng những thế, họ lại còn đối xử tàn nhẫn với mẹ con ông nữa. Hai
mẹ con Milarepa đành biệt xứ ra đi với hai bàn tay trắng. Qua thời gian,
Milarepa lớn khôn trong tất cả cơ cực và tủi nhục. Nhớ lại mối thù ngày xưa,
ông quyết định ra đi tìm học tất cả các môn huyền thuật ghê gớm nhất rồi quay
về cố hương làm một cuộc trả thù đẫm máu đối với những người mà ngày xưa đã
hành hạ đọa đày, đẩy mẹ con ông đến bước đường cùng. Sau cuộc trả thù thành
công đó, có lẽ nhờ vào duyên lành quá khứ, trong một phút bình tâm, Milarepa đã
bất chợt giật mình kinh hãi khi hồi tưởng lại những tội ác mà mình đã gây ra,
dầu nói theo quan điểm thông thường thì việc trả thù của ông có thể được gọi là
một chuyện thích đáng, hợp lý.
Chuyện về ông rất dài,
nhưng ở đây chúng ta có thể tóm lược đại khái là sau những cuộc giằng xé nội
tâm, Milarepa quyết định lên đường tầm sư học đạo với một tấm lòng tha thiết
mong tìm thấy được một hướng đi nào đó để tự cứu chuộc mình. Cuối cùng rồi thì
Milarepa đã gặp được một người mà ông cần tìm có đủ sức khả dĩ giúp ông thực
hiện một nếp đời mà mình vẫn mong mỏi. Người đó chính là đại sư Marpa, một
trong những đại sư được xem là thánh nhân và nỗi danh nhất Tây Tạng. Và như ta
đã biết, sau đó chính Milarepa cũng đã được xếp vào hàng ngũ những bậc thánh sư
Tây Tạng tương đương với người thầy của mình. Ðiều dĩ nhiên khỏi phải nói thêm
ở đây là Milarepa trước khi đạt đến một địa vị như vậy đã phải trải qua thật
nhiều ngày tháng khổ công để tu học và tự thăng hoa chính mình bằng những công
phu mà nội dung vẫn là từ bi và trí tuệ.
Lòng từ bi, cũng như trí
tuệ nội quán, chỉ được phát khởi đúng mức từ sự hiểu biết về nghiệp lý. Bởi từ
trí tuệ nghiệp lý đó, chúng ta có thể xót thương được cả người có ác tâm lẩn kẻ
bị nạn thay vì theo như thói thường, ai cũng căm ghét người có ác tâm và chỉ
biết bất nhẫn đối với riêng người chịu nạn. Thái độ đó không hề có ý nghĩa là
một phản ứng tâm lý yếu hèn hoặc thiếu dứt khoát. Bởi thực ra, trong trường hợp
ta xót thương được kẻ có ác tâm chính là nhờ sự thấu suốt về cái động cơ vô
minh đã khiến họ gây tạo đau khổ cho chính mình và người khác. Lòng từ bi đó
được hiển hiện một cách sáng suốt.
Ðức Phật đã nhấn mạnh
rằng chỉ có một tiềm năng giác ngộ thật sự mới có thể đủ sức giữ vững được bản
sắc của một con người trong dòng vận động phức tạp và bất trắc của nghiệp lý và
trình độ này phải được huân tập không chỉ trong một kiếp sống, mà phải trải qua
vô số kiếp luân hồi. Mặc dù qua kinh điển, ta có thể đã từng đọc thấy rất nhiều
trường hợp những cá nhân cứ triền miên lăn trôi theo một dòng vận động nghiệp
báo gần như mang tính nghiệp dĩ, một kiểu duyên số mang tính định phận. Ðúng ra
thì để có thể có được một hiểu biết rộng rãi về những khuynh hướng tạo nghiệp
cũng không có gì là khó khăn. Mặc dù có nhiều lúc ta vẫn bắt gặp những câu
chuyện về vấn đề nghiệp lý xem ra có vẻ nghịch thường, cá biệt. Những câu
chuyện như vậy thật cũng rất dễ hiểu và đơn giản, chỉ có điều là chúng nêu ra
những khía cạnh phức tạp và tế nhị của quy luật nghiệp lý mà thôi.
Chẳng hạn như câu chuyện
về một người đàn ông trong thời Ðức Phật, sau khi đặt bát cúng dường cho một vị
Tỳ Kheo La Hán rồi lại sanh lòng tiếc của xem đó như là một sự lãng phí vô ích.
Dù sao thì việc bố thí đến một đối tượng thánh nhân cũng là một công đức lớn
nên nhờ vào quả phước của lần cúng dường duy nhất đó, người đàn ông nọ sau khi
chết đã bảy lần liên tục tái sanh trở lại làm người và kiếp nào cũng được là
một triệu phú giàu có. Nhưng do chút lòng tiếc của trong lần bố thí ngày xưa,
nên dầu có giàu sang đến mấy, suốt cả bảy đời triệu phú, ông chỉ biết ngồi trên
đống vàng mà ăn mặc tằn tiện như một gã ăn mày. Ðó quả là một trường hợp trớ
trêu của nghiệp lý. Mỗi một thoáng tư tưởng đều luôn để lại một hậu quả tương
ứng: Một hành động được thực hiện bằng bao nhiêu tác động tâm lý, dù chúng có
đối lập với nhau đến mấy đi nữa, thì kết quả của hành động đó cũng sẽ giữ lại
trọn vẹn những khía cạnh mâu thuẩn tương ứng. Ðối với cả hai trường hợp tạo
nghiệp thiện ác đều có chung một qui luật như vậy: Nhân thuần túy sẽ cho quả
thuần túy, nhân pha trộn thì quả cũng theo đó mà trổ sanh duới hình thức pha
trộn.
Những hạnh nghiệp vào
giây phút cận tử trên giường chết cũng là một phần nhân tố quyết định cho việc
tái sinh. Có tất cả bốn trường hợp nghiệp lực khả dĩ ảnh hưởng đến những giây
phút cuối đời của chúng ta. Trường hợp thứ nhất là Trọng Nghiệp, tức những hành
động thiện ác mang tính nghiêm trọng (ở cả hai nghĩa tích cực và tiêu cực) mà
chúng ta đã tạo trong thuở bình sinh. Loại nghiệp này có sức tác động rất lớn
đến cảnh giới tái sinh.Trọng nghiệp ở đây nếu là những trọng nghiệp bất thiện
thì có thể là những hành động xúc phạm đến những cá nhân hay tập thể đáng kính.
Về thiện nghiệp thì có thể là sự chứng đạt các tầng thiền hoặc các tầng thánh
quả hữu học...
