Thiền định là nếp sống
năng động thông qua một nhãn quan sáng tạo, một đường hướng hiểu biết sâu sắc
về cuộc sống, về những gì vẫn thường trực xảy ra quanh ta. Tu tập pháp môn
thiền định có nghĩa là chúng ta đi tìm một hành trình sống với những chặng
đường hay cũng có thể gọi là những trình độ, những bước đi: Khám phá, phơi mở
và hóa thân...
Dấn thân
Chặn đường thứ nhất, là
chúng ta trực diện với chính mình trong những bước đầu sơ cơ. Học hỏi giáo lý
và thọ trì một vài nguyên tắc cơ bản ban đầu, cũng như tập sự làm quen với
những trở lực dĩ nhiên phải có đối với một người mới bước vào ngưỡng cửa thiền
định, sau đó, chúng ta dốc sức điều hành thân tâm chính mình. Bước đầu bao giờ
cũng lắm cái gian nan. Chúng ta đã có dịp biết qua ít nhiều về những trở lực
của thiền định, như ham muốn, xung khắc, khuếch tán tư tưởng, buồn ngủ và hoài
nghi. Chúng là những trở lực có thể đến với chúng ta trong bất cứ lúc nào.
Giai đoạn dấn thân là
dạy cho ta biết cách học hỏi để tự làm thăng hoa bản thân, sử dụng ngay chính
các trở lực đó như những đòn bẩy cho cuộc tu của mình. Và ở đây, ngay trong
từng phút đối diện với thực tại, chúng ta mới có cơ hội vượt qua những khó khăn
ban đầu ấy để tiếp tục thực hiện công phu tiếp theo là phơi mở nội tâm.
Giai đoạn dấn thân này
có thể được minh họa bằng tinh thần can đảm và khả năng buông bỏ của chúng ta.
Ta tự biết những gì là thực sự không cần thiết để nội tâm được trong sáng và
nhẹ nhàng, những điều kiện hết sức cần thiết cho một sự lắng nghe vừa sâu sắc
vừa mới mẻ. Chỉ riêng ước muốn xả kỷ và thiết tha tìm về bản chất thật của mình
đã là một biểu tượng cho một tâm hồn vĩ đại và can đảm.
Chúng ta rồi sẽ phải có
mặt trong biết bao cuộc đối đầu nữa, chúng ta còn biết bao việc phải làm, có
biết bao điều chúng ta cần phải hoàn tất..., tất cả chỉ điều có thể thành tựu
từ một nội tâm tha thiết hướng về chân lý. Ta có thể gọi tên nó là một thứ tình
yêu và chỉ có thứ tình yêu này mới đem lại cho chúng ta tất cả nghị lực và can
đảm.
Yêu cầu thứ hai của cuộc
dấn thân mà nảy giờ vẫn nói đến, đó là tinh thần xả kỷ. Ðể có mặt trên một con
đường mới, chúng ta không thể tiếp tục giữ lại và tuân theo những thói quen
không cần thiết, chẳng hạn sự quên mình trong những ham muốn và sợ hãi. Thay
vào đó, chúng ta phải thật sự ngồi lại và đối mặt với mọi sự một cách khách
quan nhất. Phải nhận rằng, kiểu phơi mở này quả là không dễ dàng tí nào. Chúng
ta sẽ cảm thấy bối rối với ngay cả chính mình khi phải gần như lãng quên hết
những gì là hiểu biết để trở nên hồn nhiên và vô tư hơn. Nhưng người hành giả
nên hiểu rằng trong chính thái độ tư tưởng "anh nhi" đó, mọi cảm
nghiệm của chúng ta về vạn sự mọi trở nên chính xác và sâu sắc.
Một trong những vấn đề
quan trọng nhất của giai đoạn dấn thân là trong một chừng mực nào đó, người
hành giả tự biết xem nhẹ hình hài vật lý của mình. Ngay những giờ thiền tọa đầu
tiên, ta phải chịu đựng biết bao là khổ sở. Ðối diện với nỗi khó khăn này cũng
là một công phu: Ta tự giàn xếp những vùng đau để cố gắng biến chúng thành thực
tại tri nhận. Có làm quen được với các tư thế thiền định, học được cách xử lý
chúng bằng Thiền định với ý nghĩ tận dụng, ta sẽ từng bước vượt qua chính mình
để các nổ lực ngày một hữu hiệu hơn, chẳng hạn một khả năng tập trung nhìn
ngắm. Ở chính trình độ này, chúng ta mới may ra cảm nghiệm được một nỗi đau đớn
khác sâu sắc hơn, đó là nỗi đau đến từ những vật lộn sinh lý: vai, lưng, eo,
bụng,... Khi phải chịu đựng một sự gò bó căng thẳng đến mức độ nào đó có thể
gây nên những nhức nhối tưởng có thể làm chết người. Nhưng rồi cùng với sự tỉnh
thức liên tục, những bức xúc ghê gớm này mỗi lúc cũng được giải phóng. Sau
cùng, ở một trình độ cao hơn, những đau đớn sinh lý lại chuyển sang hình thức
khác: có thể đó sẽ là những cảm giác ảo tưởng không ai giống ai, vi tế hơn
nhưng cơ hồ còn mãnh liệt hơn trước. Nhưng chẳng sao hết, sự chuyển đổi cảm
giác sinh lý này thường đi đôi với sự nâng cấp của trình độ Thiền định. Thời
gian để vượt qua giai đoạn này luôn là bất định, kẻ mau người chậm. Nhưng vấn
đề tựu chung vẫn là làm thế nào đó, chúng ta học được cách vượt khỏi những giới
hạn thông thường của thể xác bằng cách tri nhận tất cả để thoải mái mở rộng
nhãn trường nhìn vào thực tại.
Giàn xếp được những hoạt
động thô tháo của nội thân xong rồi, người hành giả đến lúc này coi như đã có
thể đủ sức đặt vấn đề với một hoạt động vi tế mà cũng hết sức quan trọng của
tấm thân sinh lý, đó chính là hơi thở. Ðừng cố gắng điều hành hơi thở. Ðó là
một yêu cầu hết sức quan trọng. Chúng ta hãy đơn giản nhìn ngắm nó ra vào một
cách tự nhiên. Nói một cách khác, chúng ta chỉ nên học hỏi chứ không chỉ đạo
hơi thở. Nó nhanh hoặc chậm, nhẹ hoặc sâu cứ mặc chúng. Ta chỉ việc theo dõi và
nhìn ngắm từng đổi thay của nó. Ðiều này đòi hỏi một sự xuyên xuốt và liên tục:
theo thời gian, hơi thở của chúng ta có thể ngày một vi tế hơn, thậm chí gần
như mất hẳn. Nhưng không sao cả, sự tỉnh thức của chúng ta sẽ theo chiều tỷ lệ
thuận, cũng ngày một vi tế và tinh xác hơn.
Nội tâm của chúng ta
cũng giống như thế. Chúng ta cũng là một thứ tạo vật trong đời sống. Thiền định
chỉ đề nghị ở chúng ta một thái độ không phân biệt để có thể giao cảm và tri
nhận trọn vẹn tất cả chính mình, chúng ta cũng đều có thể thực hiện nếp sống
nội quán tỉnh tại.
Chúng ta, những người
hành giả có thể xem nội tâm chính mình như một thác nước: nó ào ạt tuôn chảy mà
tâm hồn của chúng ta cũng luôn luôn chảy ào ạt. Một khi đã đưa được nội tâm của
mình vào từng phút giây hiện tại để chiêm ngắm thì nội tâm của chúng ta cũng sẽ
theo đó mà ngày một kiên cố hơn. Ðó chính là thiền định.
Pháp môn Thiền định mà
chúng ta đang nói đến ở đây có nội dung là sự chú mục vào những gì đang xảy ra.
Cách đây mấy năm, một người bạn của tôi lại không may lại chuyển dạ ở một vùng
quê xa không có bác sỹ, y tá mụ đỡ nào cả. Phải nói đó là một ca sanh nở khốn
đốn và mất thời gian. Ðứa bé mới lọt lòng mẹ bỗng nhiên xám ngắt và gần như
không thở nổi. Hai vợ chồng người bạn tôi đã thay nhau làm hô hấp cho đứa bé
bằng cách hà hơi vào miệng nó rồi chốc chốc dừng lại theo dõi. Họ làm tất cả
những việc đó bằng một sự chuyên tâm, yêu thương và cẩn trọng cao độ. Hai người
gần như nín lặng để theo dõi từng thay đổi của đứa bé và sau cùng, nó đã bắt
đầu thở được. Có thể nói, chúng ta cũng phải biết học hỏi để theo dõi hơi thở
của mình bằng hình ảnh của hai vợ chồng đó, bởi cuộc sống của chúng ta luôn gắn
liền với hơi thở. Sự chuyên tâm này là toàn bộ công phu mà chúng ta bắt buộc
phải biết đầu tư. Thiền định cũng có nghĩa là sự kiện định nội tâm: Nội tâm có
thiền định cũng giống như một ánh nến được đặt chỗ khuất gió. Ðó là một nội tâm
thủy chung với thực tại thông qua mọi cảm thức tâm sinh lý với từng phút tập
trung, mọi vận động lớn nhỏ của chúng ta lúc này đều trở nên kỳ diệu.
Một khi tâm hồn đã trở nên
định tĩnh thì cũng có nghĩa là chúng ta đã học được cách giữ mình một cách trọn
vẹn nhất. Trong bước đầu để thực hiện công phu đó, việc điều hành nội tâm cũng
giống như huấn luyện một con chó nhỏ. Ta bảo nó nằm hay ngồi lại một chỗ thì nó
cứ chạy nhảy loanh quanh. Nhưng bạn cứ kiên nhẫn đi, trong một thời gian ngắn
sau đó, nó sẽ dần dần thuần tính. Chuyện tu tập thiền định về nội tâm cũng thế,
chúng ta phải từng bước thu vén các hoạt động của mình, để rồi từ đó, qua từng
ngày, ta mới sống hết mình với thực tại. Nhưng hãy nhớ rằng, việc tu tâm luôn
rất cần đến yếu tố thời gian. Có thể nói rằng, sau nhiều giờ tọa thiền của buổi
đầu, nội tâm của chúng ta gần như chỉ có được khoảng 10% thời gian tu tập thật
sự. Ðiều đó có nghĩa là, nói theo từ Phật học thường dùng, ta đã lãng quên
chính mình trong suốt thời gian còn lại. Phải nói rằng, điều hành nội tâm là cả
một cuộc vật lộn, vật lộn với chính mình. Nếu chúng ta chịu để ý thì ngay trong
những giờ Thiền định, chúng ta vẫn thường bị đánh lừa trong từng phút giây đối
diện với thực tại bằng đủ thứ ảo giác và khái niệm. Nói chung, đó là cả một vấn
đề hết sức phức tạp:
Chúng ta có thể hiểu rằng Thiền định thật sự chỉ có thể đến từ một sự an bình
nội tại. Bằng vào một trình độ Thiền định điêu luyện, chúng ta sẽ hiểu được
rằng một nội tâm định tỉnh không hề thành tựu từ một sự đấu tranh hay giằng co
nào cả. Nó đến từ sự giải thể tất cả những ám ảnh của hồi ức và ước vọng, một
sự thư giản ngay trong hiện tại. Và đây chỉ là một tiến trình hết sức tự nhiên.
Thông qua sự chú niệm của chúng ta về thực tại, với sự trau luyện liên tục, một
trình độ Thiền lạc (tức sự kỳ thú do Thiền định, trong thiền định) sẽ từng bước
phát triển và nội tâm hành giả lúc này coi như đã được đặt vào một vùng sáng
ngay trong từng giây phút.
