Cái tư chất thông
minh, hiểu rõ nhân quả, gọi là "trí tuệ (paññā)". Trí tuệ biết giữ
mình được yên vui trong đời gọi là "trí tuệ đời" (lokiyapaiññā). Trí
tuệ ra khỏi đời, đến đạo quả Niết bàn, gọi là "trí tuệ thoát đời"
(lokuttarapaññā).
Ðạo lý của trí tuệ
mà đức Phật đã giảng giải đó, nói về trí tuệ biết rõ trong 3 tướng
(trayalakkhana).
1. Aniccatā: Vô thường;
2. Dukkhatā: Khổ não;
3. Anattatā: Vô ngã.
Theo lẽ đó bậc trí
tuệ nên phân biệt theo Phật ngôn như sau này:
1. "Sabbe
sankhārā aniccati yadā paññāya passatti attha nibbindati dukkhe esa maggo
visuddhiyā".
2. "Sabbe
sankhārā dukkhati yadā paññāya passatiattha nibbindati dukkhe esa maggo visuddhiya".
3. "Sabbe
dhammā anattati yadā paññāya passati attha nibbindati dukkhe esa maggo
visuddhiyā".
Khi người suy xét,
quán tưởng thấy rõ bằng trí tuệ rằng:
1. "Tất cả sắc tướng đều là vô thường,
không bền vững lâu dài";
2. "Tất cả sắc tướng đều là khổ não
khó khăn";
3. "Tất cả pháp tướng đều là vô ngã,
chẳng phải ta",
khi nào thì hằng có tâm chán nản với vòng
khổ não thì khi đó sự quán tưởng được thấy rõ là không thường, là khổ não và là
không phải ta đó là con đường của sự thanh tịnh trong sạch".
Tiếng gọi là
"sắc tướng" (sankhārā) đó, trong nơi đây, nên phân biệt xa rằng:
Những cái có hình trạng, tạo tác được cả quá khứ, vị lai, hiện tại, toàn là cái
không thường, khổ não, không phải của ai cả". Chỉ có Niết Bàn mới là
thường, là vui, vì Niết Bàn thoát khỏi duyên tạo tác là vô vi pháp (là không có
duyên tạo tác).
Uppajjanti
nirujjhanti evam hutvā abhāvāto:
Nói là không
thường đó, bởi vì sanh lên rồi diệt đi. Nếu như vậy, dầu có ai vay trở cho ra
thế nào cũng chẳng đặng, ví như vật mượn của người, đem dùng trong một lúc
thôi.
"Punappunam
pīlitattā upādena vayena ca:
Nói là khổ đó, vì
chỉ bị sự sanh lên và sự tiêu diệt phá hoại thường thường, và là tội bởi đều
nóng nảy, vì phần chịu lửa khổ và lửa ô nhiễm thiêu đốt luôn luôn.
Vase avattanāyeva
attavipakkhabhavato:
Nói là vô ngã đó,
vì lẽ không hành theo thế lực sai khiến của người nào, không có ai là chủ nhân,
là cái hư không, không phải ta, là cái riêng biệt khác ta.
Trí tuệ quán tưởng
thấy rõ trong 3 tướng, như đã giải là đường: đạo, quả, Niết bàn.
Tâm thiệt hành
trong pháp thiền định cho đến đạo quả Niết Bàn gọi là tâm cao cấp (adhicitta).
