Bạn đang bị xao
lãng do một kinh nghiệm khả ái nào đó gây nên; có thể là một ý nghĩ thương yêu
hay một cảm giác hạnh phúc do thiền đem tới. Có là gì, đó cũng là một
"mong muốn"--mong muốn nơi đối tượng (người bạn yêu) hay mong muốn
kéo dài kinh nghiệm chứng đạt (hạnh phúc). Mọi mong muốn (dục) đều được đối xử
như nhau, bằng một cách duy nhất là ghi nhận. Bạn ghi nhận cấp độ ham muốn. Bạn
ghi nhận tâm trạng của dục (một tâm sở riêng biệt) đang đi theo (đồng sanh với)
dục. Bạn ghi nhận lúc sanh, thời gian trụ và lúc diệt của dục. Sau khi ghi nhận
xong, bạn trở về với hơi thở.
Tham dục
Pháp triền cái hay
trở lực tinh thần đầu tiên của thiền định, chính là lòng khát khao, thèm muốn
đối với các khoái lạc vật chất thông qua ít nhất là ngũ quan sinh lý: Thích
nhìn cái đẹp, nghe âm thanh vừa ý, ăn uống ngon lành..., thường gọi là Tham
dục.
Những cảm nghiệm
ngọt ngào về một thực tại êm thắm, chỉ mang ý nghĩa nhu cầu sinh tồn giản đơn,
không có khuynh hướng đầu tư tích lũy thì thực ra chẳng có gì đáng nói cả, bởi
bất cứ ai cũng có quyền ngon mặc đẹp, chăn ấm nệm êm kia mà. Nhưng điều hết sức
quan trọng là cái cảm nghiệm về những thực tại tạm gọi là ngọt ngào ấy có làm
ta trở nên mù quáng, thiếu tự chủ hay không. Hãy cẩn trọng đề phòng những ảo
vọng, ước muốn "Giá mà tôi được..., chứ phải chi tôi có..., mong sao tôi
được...". Chúng ta đã từng hiểu được rằng nếu chỉ sống bằng những cảm
nghiệm thực tại thật đơn giản, không bám víu, tìm cầu, đầu tư, tiếc nuối thì
cuộc sống của chúng ta chắc chắn sẽ an lành, tự tại hơn nhiều.
Tôi nhắc lại, đời
sống của chúng ta (đặc biệt đối với những cá nhân có nhiều điều kiện vật chất)
luôn có lắm nhu cầu sinh hoạt và hưởng thụ: từ những buổi chơi thể thao hào
hứng đến một buổi ăn trưa hợp khẫu, một buổi thưởng lãm nghệ thuật tuyệt vời,
những cuộc mây mưa cháy bỏng, một giấc ngủ thoải mái khỏe khoắn, một suất ăn
sáng ngon miệng... nhiều lắm, và xã hội hiện đại luôn là thế, nhưng ta cứ thử
đứng bên ngoài (về tinh thần thôi, cũng được) rồi nhìn ngắm và kiểm tra mình.
Những cảm nghiệm đơn giản hồn nhiên khách quan và tỉnh thức đối với các thực
tại có vẻ hấp dẫn đó thật ra có thể tạm cho là vô hại, nhưng vấn đề sinh tử là
ta phải luôn có đủ can đảm, tự chủ để chối bỏ những khi cần thiết.
Nhưng lối
nghĩ và cách sống như vừa trình bày có khi nào gây phương hại cho nội tâm chúng
ta, những thiền sinh hay không? Ðiều đó còn tùy thuộc vào chúng ta nữa. Bởi nếu
hiểu đúng và làm đúng lối sống đó bằng những phút giây tỉnh thức cảm nghiệm thực
tại mà ở đây cứ kể là những thực tại hấp dẫn, chúng ta sẽ thấy chúng lần lượt
trôi đi, hạnh phúc và đau khổ luôn tìm chỗ thay thế nhau. Trong thái độ nhìn
ngắm này, mọi thứ đều trở nên vô vị, nhạt nhẽo và dư vị của chúng còn có thể là
những cảm giác buồn nôn, mệt nhoài, nhàm chán!
Ðiều dĩ nhiên là
chúng ta không nên có quá nhiều đòi hỏi trong cuộc sống. Chỉ cần một ít và đôi
khi thôi, trong trường hợp nhu cầu thật cần thiết và vô hại. Ðối với các thiền
sinh sơ cơ, trong những khóa thiền tập sự thường có lắm người phải mất nhiều
thời gian cho những vọng tưởng thị dục: Họ muốn có một thiền thất khang trang
thật nhiều tiện nghi, hoặc cần đến một an tâm tối ưu về tài chánh... Nhưng qua
thời gian, với sự chấp nhận có thể là khiêm cưỡng, bất đắc dĩ trong điều kiện
sống có phần hạn chế và khắc khổ của thiền viện, họ sẽ quen dần mọi sự và những
ham muốn trong lòng họ lúc này có thể được giới hạn lại thành những ước muốn
nhỏ nhặt, đơn giản hơn: Chẳng hạn họ thèm được thêm tí đồ ngọt trong suất ăn
trưa của mình, hoặc thầm mong thời gian thiền định tập thể hay cá nhân do Thiền
sư đưa ra được rút bớt lại đôi phút... Trong những điều kiện sống càng hạn chế
như ở các thiền viện hoặc nhà lao, chúng ta sẽ nhận ra một điều hết sức đặc
biệt là lòng tham muốn của mỗi người thật ra không phải được qui định, điều
động bởi một đối tượng nào hết, mà ngược lại nó là một thứ nhu cầu tâm lý cố
hữu và chính vì thế đôi lúc, trong một hoàn cảnh nhất định nào đó, nỗi thèm một
viên kẹo cũng mãnh liệt như cái ước ao có được một chiếc xe Mercedes Benz hay
Roll Royce hoặc Cadillac!
Như vậy đối những
ham muốn trong lòng con người, vấn đề không phải nằm ở đối tượng sở tri ngoại
tại mà chính là từ những tiềm lực thúc đẩy của nội tâm. Chính các động cơ ham
muốn đó điều động tất cả những sinh hoạt đầu tư, tầm cầu của chúng ta. Bản thân
một nội tâm đa dục tự nó đã là một hiện hữu đau khổ. Bởi nó chỉ có thể là một
lực quán tính đưa chúng ta đến những ý hướng khát vọng mà không hề giúp ta toại
nguyện được tất cả những gì mà mình vẫn mong ước trong cái thế giới vốn phù du
và vô ngã này. Kể cả trường hợp chúng ta có được toại nguyện trong một ước muốn
nào đó thì tiếp theo sao cái thỏa mãn này lại là vô số những ham muốn khác, mà
ta dĩ nhiên không thể nào đáp ứng trọn vẹn cả. Sức mạnh của lòng ham muốn lớn
lắm: nó là cái cảm giác chối bỏ hiện tại, chỉ vì đặc tính "luôn thấy
thiếu", đọa đày chúng ta bằng cái hình thái tâm lý khao khát kiếm tìm
những cái vớ vẫn ngoại tại, trong khi chúng ta luôn có một thực tại vừa đủ để
Sống. Nó là cội nguồn của tất cả những tuyệt vọng trầm thống, những cuộc chiến
tranh bạo động tương tranh, tương diệt giữa con người với nhau từ ngàn xưa. Tất
cả chỉ vì bản chất của cuộc đời là luôn bất toàn, bất toại. Cầm lấy một lòng
ham muốn xuẩn động để đi tìm một sự thỏa mãn tuyệt đối quả là một thái độ sống
hoàn toàn đi ngược lại trí tuệ thiền định, con đường giải thoát tất cả khổ đau.
Người Ấn độ có một
câu nói rất hay, là: "Một kẻ móc túi dầu có tận mặt gặp một vị Thánh ngoài
đường thì hắn cũng chỉ nhìn thấy được chiếc túi hành lý của Ngài mà thôi".
Lòng ham muốn luôn qui định nhãn quan của chúng ta về mọi sự. Một ví dụ đơn
giản là nếu chúng ta đang đi trên đường phố với cái bụng đói thì chúng ta khó
mà để mắt vào các cửa hiệu áo quần, mỹ phẩm mà thay vào đó là sự chú ý tìm kiếm
các tiệm ăn với nỗi ám ảnh về những món ăn mà mình thích.
Nhiều lần vẫn lầm
khi nghĩ rằng các thiền sinh nghiêm túc luôn nhắm mắt làm ngơ đối với những
chuyện thuộc lĩnh vực tình cảm lãng mạn, chẳng hạn như những vấn đề tình cảm
hôn nhân hay những cuộc hẹn hò lứa đôi... hoặc thậm chí còn không nhắc đến
những người có liên quan đến lãnh vực đó. Thực ra, các thiền sinh cũng lắm khi
âm thầm tư tưởng đến những vấn đề tương tự: Ðôi lúc họ vẫn có những thương nhớ,
vấn vương kín đáo trong lòng, dĩ nhiên là kín đáo và rất hạn chế. Ta có thể gọi
đó là chút lãng mạn trong thiền định mà khó có ai tránh khỏi. Lòng ham muốn
luôn có một sức mạnh chi phối nội tâm của chúng ta bằng đủ thứ hình thức vọng
tưởng mà hậu quả tất nhiên là khiến ta đánh mất sự tỉnh thức.
Trong Ðạo Ðức
Kinh có một câu nói mà đại ý như sau: "Chỉ với một đôi mắt hồn nhiên vô
cầu, vô chấp mới có thể nhìn thấy được những điều huyền diệu". Ðể có thể
thấy được bộ mặt thật, cùng sức ảnh hưởng của lòng ham muốn, ta có một phương
cách khả dĩ hiệu quả là vận dụng một nội tâm thư thái tự do cũng như một trí
tuệ sâu sắc về từng thực tại trong mỗi phút giây. Nói chung, đây chỉ là một con
đường căn bản vẫn được nhắc đến nhiều lần trong pháp môn thiền định.
