Để tổng kết, có hai nguyên nhân tại sao là
quan trọng để hiểu tính tự nhiên của tâm.
1- Bởi vì có một sự liên hệ mật thiết giữa
tâm thức và nghiệp quả.
2- Trạng thái của tâm đóng một vai trò chủ
yếu trong kinh nghiệm của chúng ta về khổ đau và hạnh phúc.
Nếu hiểu tâm thì rất quan trọng, rồi thì
cái gì là tâm, và cái gì là tính tự nhiên của tâm?
Tài liệu của đạo Phật chứa đựng những luận
giải rộng rãi về tâm và tính tự nhiên của nó. Đặc biệt luận giải về những cấp độ
khác nhau về sự vi tế của tâm và thức (tâm thức, nhận thức, ý thức).
Kinh điển nói nhiều về sự liên hệ giữa trạng
thái khác nhau của tâm và trạng thái sinh lý tương ứng của chúng. Tài liệu về
phương diện khác, là đầy đủ với sự chỉ dẫn đến những sự tỉ mỉ khác nhau của những
cấp độ của tâm thức.
Cơ Bản tự nhiên của tâm là tinh khiết một
cách căn bản. Tính tự nhiên nguyên sơ này được gọi một cách kỷ thuật là "tâm
trong suốt’’. Những cảm xúc phiền não khác nhau như khát ái, thù ghét và ganh tị
là những sản phẩm của điều kiện bên ngoài đem vào trong tâm.
Chúng không là phẩm chất bên trong của tâm
bởi vì tâm có thể tẩy sạch được chúng (bởi vì chúng từ bên ngoài đem vào trong
tâm). Khi tâm bị hạn chế hay bị che phủ sự biểu hiện bản chất chân thật của nó
bởi những điều kiện của những cảm xúc và tư tưởng phiền não, người ta được nói
là bị vướng mắc trong sự hiện hữu của vòng luân hồi.
Nhưng khi, do sự áp dụng và thực tập những
kỹ năng thiền tập thích hợp, cá nhân có thể hoàn toàn kinh nghiệm tự tại trong
sáng tự nhiên của tâm từ những ảnh hưởng và điều kiện của những trạng thái phiền
não, người ấy đang tiến trên con đường của sự giải thoát chân thật và hoàn toàn
giác ngộ.
Vì thế, từ quan điểm của đạo Phật, cả ràng
buộc và tự tại chân thật tuỳ thuộc vào những trạng thái khác nhau của tâm trong
sáng này, và trạng thái kết quả mà thiền giả cố gắng để thâm nhập qua áp dụng
những kỷ năng thiền tập khác nhau là một trong những điều mà tính cơ bản tự
nhiên của tâm hoàn toàn chứng tỏ tất cả những khả năng giác ngộ khẳng định của
nó, hay Phật tính, Phật quả. Một sự thông hiểu tâm trong sáng vì vậy trở nên cốt
yếu trong phạm vi của nổ lực tâm linh.
Thông thường, tâm có thể được định nghĩa
như một thực thể, một sự tồn tại có tính tự nhiên đơn thuần kinh nghiệm, nó là,
"sáng sủa và thông hiểu", trong sáng và tuệ giác.
Nó là sự thông hiểu tự nhiên, tuệ giác bản
nhiên, hay năng lực, nó được gọi là tâm và điều này không là vật chất. Nhưng
trong tâm cũng có tất cả những cấp độ, như những hay biết cảm xúc, những thứ
không thể hoạt động hay vươn lên hiện hữu ngoài sự tuỳ thuộc trên những bộ phận
sinh vật lý như các cơ quan cảm xúc của chúng ta (mắt, tai, mũi,...).
Và bên trong của sáu thức, tâm thức, có nhiều sự phân chia
khác nhau, hay những loại tâm thức hết sức lệ thuộc trên căn cứ sinh vật lý, bộ
não của chúng ta, cho sự khởi lên của chúng. Những loại tâm thức này không thể
được thấu hiểu trong sự cô lập hay tách rời với những cơ quan sinh vật lý.
Bây giờ một câu hỏi căn bản được nêu lên:
Làm thế nào mà những loại khác nhau của sự kiện nhận thức - hay biết cảm xúc,
trạng thái tâm lý, v.v...- có thể tồn tại và chiếm hữu sự hiểu biết tự nhiên
này, trong sáng?
Theo khoa học Phật giáo về tâm, những sự
kiện nhận thức này chiếm hữu sự hiểu biết tự nhiên, tuệ giác bản nhiên bởi vì tự
nhiên cơ bản của sự trong sáng ở dưới (nền tảng) tất cả những sự kiện nhận thức.
Đây là điều mà chúng tôi diễn tả sớm hơn như cơ bản tự nhiên của tâm, trong
sáng tự nhiên của tâm, hay tuệ giác căn bản.
Vì vậy, khi những trạng thái khác nhau của
tâm được diễn tả trong kinh luận Phật giáo, chúng ta sẽ tìm thấy những luận giải
về những loại khác nhau của những điều kiện đã khiến khởi lên những sự kiện nhận
thức. Thí dụ, trong trường hợp của những hay biết cảm xúc, đối tượng bên ngoài
hoạt động như những điều kiện hay nguyên nhân khách quan, khoảnh khắc ngay trước
của ý thức là điều kiện trực tiếp; và cơ quan cảm giác là điều kiện sinh vật lý
hay điều kiện vượt trội hơn.
Nó dựa trên căn bản của tập họp ba điều:
điều kiện nguyên nhân, điều kiện trực tiếp (duyên), và điều kiện sinh lý - mà
những kinh nghiệm như những hay biết cảm xúc xảy ra.
Một nét đặc trưng khác nữa của tâm là nó
có khả năng quán sát chính nó. Vấn đề khả năng của tâm quán sát và thể nghiệm
chính nó đã là một câu hỏi từ lâu. Thông thường, có nhiều cách khác nhau trong
điều mà tâm có thể quán sát chính nó.
Thí dụ, trong trường hợp trắc nghiệm những
kinh nghiệm quá khứ, như những việc xảy ra hôm qua chúng ta có thể gợi lại kinh
nghiệm ấy và trắc nghiệm nó, vì vậy vấn đề rắc rối không khởi lên. Nhưng chúng
ta cũng có những kinh nghiệm trong lúc - điều mà tâm quán sát trở nên tỉnh giác
tự chính nó trong khi vẫn bận rộn trong sự quán sát kinh nghiệm của nó.
Ở đây, bởi vì cả tâm quán sát và tình trạng
trí óc quán sát hiện diện cùng một lúc, chúng ta không thể giải thích hiện tượng
tâm vừa tự tỉnh giác, vừa là chủ thể và vừa là đối tượng xảy ra đồng thời,
thông qua viện dẫn đến nhân tố của khoảng cách thời gian.
Vì vậy thật quan trọng để hiểu rằng khi
chúng ta nói về tâm, chúng ta đang nói về một mạng lưới cao cấp phức tạp của những
sự kiện và trạng thái tinh thần khác nhau. Thông qua những đặc tính bên trong,
tự trắc nghiệm của tâm chúng ta có thể quán chiếu, thí dụ, những tư tưởng đặc
biệt nào trong tâm chúng tại một thời điểm được định, những đối tượng nào tâm
chúng ta đang nắm giữ, những loại khái niệm nào chúng ta có, v.v.và v.v...
Trong trạng thái thiền định, thí dụ, khi
chúng ta đang thiền tập và phát triển nhất tâm, chúng ta liên tục áp dụng khả
năng bên trong tự trắc nghiệm để phân tích tinh thần (tâm thức) chú ý của chúng
ta là có tập trung nhất tâm trên đối tượng hay không, hay có bất cứ một sự uể oải,
giải đãi nào xâm chiếm, hoặc chúng ta có bị tán loạn hay không, v.v và v.v...
