Trong thiền học ta có công án: “Đầu lọt, bụng lọt, đuôi không lọt”.
Thiền án ấy thật phi lý đối với những chiêm nghiệm vật lý.
Có sự hiện hữu nào thuận về vật lý mà cái đuôi to hơn cái đầu và cái bụng không nhĩ?
Không. Một trăm phần trăm là không. Vì là không một trăm phần trăm, nên công án ấy trở thành công án miên mật và sống chết của thiền giả.
Nhưng thiền án ấy, ta chiêm nghiệm từ phía tâm học, thì nó không phải là phi lý mà chân lý đối với tất cả chúng ta.
Ta khởi lên một ý niệm tốt, nhưng ý niệm ấy, ta khó mà duy trì từ khi phát sinh cho đến tận giai đoạn cuối cùng.
Như vậy, ngay cả một ý niệm tốt khởi lên ở tâm thức ta, nó có thể tồn tại ở khoảnh khắc đầu, mà không tồn tại ở khoảnh khắc thứ hai và nó có thể tồn tại đến khoảnh khắc thứ hai, nhưng không thể kéo dài và tồn tại đến khoảnh khắc thứ ba, và lại tiếp tục sau đó hay cả một đời người.
Nên, ngay trong một ý niệm thiện của ta khởi lên từ tâm thức, mà nó có khi đầu lọt, bụng lọt mà đuôi không lọt, huống chi là sự hành xử của ta xuyên suốt một đời người!
Ta ngồi vào một bữa ăn hay một bữa tiệc, bước đầu ta ăn uống rất từ tốn, sau đó thì còn từ tốn nữa, ta bị điều khiển bởi bản năng ăn, nên ta ăn uống không còn dễ thương và đẹp như buổi ban đầu.
Như vậy, ngay trong bữa ăn, ta bị rơi vào tình trạng: “Đầu lọt, bụng lọt mà đuôi không lọt”.
Ở mặt tình cảm vợ chồng, thân hữu cũng vậy. Bước đầu ta quen nhau, ta thương nhau và quý nhau, nhưng sống gần bên nhau, thấy rõ những nhược điểm của nhau, khiến cho tình cảm của ta không còn như thuở ban đầu ấy và những đối xử của ta với nhau không còn dễ thương như ngày ấy nữa.
Như vậy, đầu và bụng tình cảm của ta đối xử với nhau lọt, mà cái đuôi tình cảm của ta không lọt.
Ở mặt con người chúng ta cũng vậy. Ở tuổi trẻ ta ham học và vô tư, đến tuổi trưởng thành ta có nhiều hạo khí, nghĩa hiệp, thấy việc phải thì làm mà không tính toán, ghét những kẻ so đo, tính toán và bạc nhược; ta sống vì người quên mình, vì nước quên thân, nhưng khi tuổi già hạo khí ẩn mất, nghĩa hiệp không còn, quên hết mọi người mà chỉ thích con cháu, quên hết danh dự và quyền lợi quốc gia, chỉ còn nghĩ tới những quyền lợi lặt vặt cho mình, đó là con người của ta: “Đầu lọt, bụng lọt mà đuôi không lọt”.
Ở mặt xã hội cũng vậy, ta đưa ra một học thuyết, một chủ nghĩa, một chính sách, một chủ trương mà ngày hôm nay làm theo thì tốt, ngày mai làm theo là xấu; ngày hôm qua làm là đúng, mà ngày nay làm là sai. Và lại nữa, cái đúng của ngày hôm qua không còn là cái đúng của ngày hôm nay và ngày mai.
Như vậy, ở mặt xã hội đã rơi vào tình trạng: “Đầu lọt, bụng lọt mà đuôi không lọt”.
Do đó, trong đời sống ta phải sống như thế nào, để đời sống của ta có tiền vận tốt, trung vận tốt, hậu vận tốt, và nếu không được cả ba thời vận đều tốt, thì ít nhất là hai: tiền vận xấu, trung vận xấu, mà hậu vận tốt, chứ đừng bao giờ để xẩy ra tình trạng: “Tiền vận và trung vận tốt, nhưng hậu vận xấu”.
Ta sống tiền vận và trung vận tốt mà hậu vận xấu, chứng tỏ đời sống của ta: “Đầu lọt, bụng lọt mà đuôi không lọt”.
Đời sống của một người mà “đầu lọt, bụng lọt mà đuôi không lọt” là đời sống của một người có hành xử với người khác: “Trước mặt tốt, sau lưng xấu; trước mặt là bạn, sau lưng là thù; trước mặt là phải, sau lưng là quấy; trước mặt là khen, sau lưng là chê…”.
Đó là đời sống của một người phản trắc, không thỉ chung, hậu quả sẽ xảy ra cho họ rất xấu.
Bởi vậy, thiền án nầy, chúng ta cần chiêm nghiệm thật sâu sắc và hết sức thực tế từ nhiều mặt, để thấy hữu ích của một thiền án đem lại cho đời sống của tất cả chúng ta!
Và thiền án không còn là đối tượng để cho những ẩn sĩ chiêm nghiệm từ núi rừng cô tịch mà là một án treo giữa công đường cho tất cả mọi người trong một xã hội đầy sinh động và đa thù, chọn lựa và thực nghiệm để có nhiều cơ hội đi lên.
Thích Thái Hòa
