CĂN - TRẦN - THỨC (indriya/āyatana - rūpa - viññāṇa)
Trong Saḷāyatana-saṃyutta (Tương Ưng Lục Xứ, SN 35), đức Phật dạy:
Căn (āyatana nội): mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý.
Trần (āyatana ngoại): sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp.
Thức (viññāṇa): nhãn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức, thân thức, ý thức.
Ba yếu tố này kết hợp thì xúc (phassa) sinh khởi, rồi dẫn đến thọ - ái - thủ - hữu… đưa đến sanh, lão, tử. Đây chính là mắt xích trung tâm của Duyên khởi (paṭiccasamuppāda).
Không có Căn thì không thể tiếp xúc.
Không có Trần thì không có đối tượng.
Không có Thức thì không có sự nhận biết.
Cả ba cùng hiện hữu → thế giới kinh nghiệm chủ quan xuất hiện.
Như vậy, “thế giới” mà thiền giả biết chính là tập hợp hiện tượng được tạo thành từ Căn - Trần - Thức.
Khi hành thiền quán sát, thiền giả thấy rõ:
Căn chỉ là khả năng tiếp nhận (ví dụ: mắt như cái máy ảnh).
Trần chỉ là dữ liệu đối tượng (ánh sáng, hình ảnh).
Thức chỉ là sự khởi biết (ảnh hiện trong tâm).
Ba yếu tố này vận hành tức thì, liên tục.
Thế giới trong thiền giả sinh khởi trong từng sát-na khi Căn tiếp xúc với Trần, và Thức khởi lên.
Nếu thiếu một trong ba, “thế giới” đó không hiện hữu. Ví dụ:
Khi nhắm mắt, thế giới sắc không hiện.
Khi không có thức (ngủ say không mộng), thế giới chủ quan tạm thời biến mất.
Tập khởi và đoạn diệt
Tập khởi (samudaya): Khi Căn - Trần - Thức gặp nhau, xúc sanh, rồi thọ - ái - thủ - hữu… → vòng luân hồi mở ra, thế giới sanh diệt liên tục.
Đoạn diệt (nirodha): Khi thấy rõ bản chất duyên khởi - vô ngã của Căn - Trần - Thức, thiền giả buông bỏ chấp thủ, ái diệt thì Thức không còn tái tục. Đây là, “lục xứ đoạn diệt” (Saḷāyatana-nirodha) (SN 35.117).
Đức Phật dạy:
“Do nhãn và sắc làm duyên, nhãn thức sinh. Ba pháp hòa hợp, xúc sinh. Do xúc làm duyên, thọ sinh. … Này các Tỷ-kheo, như vậy là tập khởi của khổ uẩn. …
Do nhãn diệt, sắc diệt, nhãn thức diệt… xúc diệt, thọ diệt… đây là đoạn diệt của khổ uẩn.”
Ý nghĩa thực hành
Thấy rõ Căn - Trần - Thức chỉ là tiến trình duyên hợp, không có “ngã” thật.
Quán sát ngay nơi xúc - thọ - ái, thấy chúng sinh khởi và diệt trong từng sát-na.
Khi trí tuệ thấy rõ, tâm buông chấp, không còn dựng lên “một thế giới để bám chấp”, thế giới luân hồi tan rã trong cái thấy sáng suốt.
Tóm lại:
Căn - Trần - Thức chính là cội nguồn mà “thế giới” chủ quan hình thành.
Quán sát thiền giả thấy rõ tiến trình tập khởi và đoạn diệt của thế giới này.
Khi thấy chúng chỉ là duyên khởi - vô ngã, thiền giả đạt được tự do và giải thoát.
Thiền giả có thể diễn giải sâu hơn một chút để thấy vì sao Căn - Trần - Thức chính là cội nguồn làm cho “thế giới” mà thiền giả kinh nghiệm được hình thành.
Thế giới theo cái thấy duyên khởi
Trong Tương Ưng Lục Xứ (Saḷāyatana-saṃyutta, SN 35), đức Phật không nói về “thế giới khách quan” như vật lý học, mà Ngài chỉ rõ thế giới mà chúng sinh kinh nghiệm, tức là “toàn bộ thế giới” trong sáu căn:
Mắt và sắc
Tai và âm thanh
Mũi và hương
Lưỡi và vị
Thân và xúc chạm
Ý và pháp trần
Ngài dạy:
“Này các Tỷ-kheo, thế giới tập khởi trong sáu xứ này, thế giới đoạn diệt cũng trong sáu xứ này.”
Tương Ưng Bộ Kinh. Những Bài Giảng Liên Quan Về Lục Căn. Thế Giới (SN 35.82, Loka Sutta)
Nói cách khác, “thế giới” chỉ hiện hữu khi có Căn - Trần - Thức.
Căn - Trần - Thức và sự hình thành thế giới
Căn (āyatana nội): là cửa ngõ, khả năng tiếp nhận (con mắt, lỗ tai…).
Trần (āyatana ngoại): là cảnh giới, dữ liệu đối tượng (hình sắc, âm thanh…).
Thức (viññāṇa): là sự nhận biết khi hai yếu tố trên tiếp xúc.
Ba yếu tố gặp nhau → xúc (phassa) sinh.
Từ xúc → thọ → ái → thủ → hữu → sanh… → “toàn bộ thế giới của kinh nghiệm” xuất hiện, trọn vẹn với vui, khổ, yêu, ghét.
Vì sao gọi là “cội nguồn”?
Nếu không có căn (mù, điếc) thì “một phần thế giới” không hiện hữu.
Nếu không có trần (trong bóng tối hoàn toàn) thì thế giới hình sắc biến mất.
Nếu không có thức (ngủ say không mộng, hay ngất đi) thì toàn bộ thế giới không còn được kinh nghiệm.
Như vậy, chính Căn - Trần - Thức là “ba chân” dựng đứng cả thế giới chủ quan.
Ý nghĩa tu tập
Thiền quán giúp thấy mọi pháp chỉ sinh khởi khi có điều kiện (căn, trần, thức).
Khi thấy rõ bản chất duyên khởi - vô ngã, thiền giả không còn chấp thủ “thế giới này là thật, là của tôi”.
Đây chính là cửa ra khỏi thế giới luân hồi, đi đến an tịnh Niết-bàn.
Có thể nói ngắn gọn:
“Căn - Trần - Thức là bộ khung dựng nên thế giới mà chúng ta đang sống. Thấy rõ duyên khởi của chúng chính là thấy nguồn gốc của thế giới, và cũng là thấy con đường để thế giới khổ đau này chấm dứt.”
Triển khai chi tiết hơn: quán sát thiền giả sẽ thấy tiến trình tập khởi và đoạn diệt của “thế giới” này ngay trong từng sát-na.
Thế giới tập khởi
Theo Paṭiccasamuppāda (Duyên khởi) và Saḷāyatana-saṃyutta (SN 35):
Do Căn + Trần → Thức khởi.
Ba yếu tố gặp nhau → Xúc (phassa).
Xúc → Thọ (vedanā).
Thọ → Ái (taṇhā).
Ái → Thủ (upādāna).
Thủ → Hữu (bhava).
Hữu → Sanh, lão, tử, sầu, bi, khổ, ưu, não.
Đây chính là tập khởi của thế giới khổ đau (dukkha-samudaya).
Trong thiền quán, khi thiền giả mở mắt thấy một đóa hoa:
Căn (mắt) tiếp xúc Trần (sắc hoa).
Thức (nhãn thức) sinh khởi → xúc → thọ (dễ chịu, khó chịu, hay trung tính).
Nếu tâm khởi thích thú, bám víu (ái) thì “một thế giới tham ái” được hình thành ngay trong sát-na đó.
Thế giới đoạn diệt
Đức Phật dạy trong SN 35.117 - Loka Sutta:
“Do nhãn và sắc diệt, nhãn thức diệt; ba pháp hòa hợp diệt, xúc diệt; do xúc diệt, thọ diệt; do thọ diệt, ái diệt… đây là đoạn diệt của khổ uẩn.”
Tức là:
Khi thấy rõ Căn - Trần - Thức chỉ là duyên hợp, không có “ngã, của tôi”.
Khi tỉnh giác quán sát xúc - thọ mà không sinh ái - thủ, thì tiến trình tập khởi của thế giới dừng lại.
Đây chính là lục xứ đoạn diệt (Saḷāyatana-nirodha) → mở ra cánh cửa Niết-bàn.
Trong thiền quán, cũng với đóa hoa ấy:
Quán sát sự sinh khởi - biến đổi - diệt mất của sắc, của nhãn thức.
Thấy hoa chỉ là hiện tượng duyên hợp, không có gì để bám víu.
Tâm không khởi ái, không có thủ → thế giới tham ái ấy đoạn diệt ngay tức khắc.
Ý nghĩa sâu xa
“Thế giới” mà thiền giả kinh nghiệm không phải là một thế giới khách quan độc lập, mà là chuỗi duyên khởi giữa Căn - Trần - Thức.
Thiền quán đúng như thật (yathābhūta ñāṇadassana) giúp thấy thế giới này đang sinh khởi và đoạn diệt trong từng sát-na.
Đây chính là trí tuệ giải thoát, thấy rõ bản chất vô thường - khổ - vô ngã của toàn bộ thế giới.
Tóm lại:
Thiền giả chứng nghiệm trực tiếp rằng thế giới này không đứng yên, không có thực thể cố định; nó sinh khởi khi có duyên, và đoạn diệt khi duyên tan. Thấy được như vậy, tâm được giải thoát.
Thấy duyên khởi
Đức Phật nhiều lần nhấn mạnh:
“Ai thấy duyên khởi là thấy Pháp, ai thấy Pháp là thấy Như Lai.”
(SN 12.20, Paṭiccasamuppāda-vibhaṅga Sutta: Phân tích về sự đồng phát sinh phụ thuộc)
Khi quán sát sâu sắc, thiền giả thấy:
Không có gì sinh khởi độc lập.
Mọi pháp đều tùy thuộc vào điều kiện: Căn - Trần - Thức → Xúc → Thọ → Ái…
Thế giới hiện ra và tan biến như dòng nước, không có thực thể bền vững.
Thấy vô ngã
Trong tiến trình ấy, thiền giả thấy rõ:
Căn không phải “tôi” (mắt, tai chỉ là cơ quan).
Trần không phải “tôi” (sắc, thanh chỉ là cảnh).
Thức không phải “tôi” (chỉ là sự biết duyên sinh).
Tất cả chỉ là ngũ uẩn duyên hợp, không có ngã chủ tể nào đang điều khiển.
Tự do và giải thoát
Khi trí tuệ chiếu soi thấy duyên khởi - vô ngã, tâm không còn:
Ái (taṇhā): sự khát khao bám víu.
Thủ (upādāna): sự chấp giữ “cái này là của tôi”.
Không còn ái - thủ → tiến trình luân hồi (hữu, sinh, tử) chấm dứt.
Đây chính là Niết-bàn (Nibbāna): sự tắt ngấm của tham, sân, si.
Trong thiền quán, trạng thái ấy hiển lộ thành:
Tâm buông xả, không còn bị lôi kéo bởi sắc - thanh - hương - vị - xúc - pháp.
Một sự tự do nội tâm rộng mở, an lạc, không còn bị ràng buộc trong “thế giới tạo tác bởi vọng tưởng”.
Tóm lại:
Khi thiền giả thấy rõ Căn - Trần - Thức chỉ là duyên khởi, không có ngã, thì ngay nơi đó tâm được buông xả, ái - thủ không còn chỗ bám. Đó chính là tự do, là con đường giải thoát mà Đức Phật đã chỉ dạy.
