CÁC GIAI ĐOẠN THIỀN TẬP ĐƯỢC TRÌNH BÀY THEO LỘ TRÌNH: GIỚI - ĐỊNH - TUỆ
Trong Thanh Tịnh Đạo luận (Visuddhimagga), ta có thể hiểu như sau:
“Người trú giới có trí”
“Trú giới” nghĩa là an trú trong giới hạnh, giữ gìn thanh tịnh. Đây là nền tảng đầu tiên.
“Có trí” ở đây không chỉ là trí phân biệt thế gian, mà là trí sáng suốt thấy giá trị của giới, thấy giới là nền tảng cho định và tuệ. Người có trí thì giữ giới không phải vì sợ hãi, mà vì thấy lợi ích cho tâm và con đường giải thoát.
→ Đây là Giới thanh tịnh (Sīla-visuddhi).
“Tu tập tâm và tuệ”
Từ nền tảng giới, thiền giả hướng đến tu tập tâm (định): làm cho tâm an tịnh, chuyên nhất, thoát khỏi tán loạn.
Khi tâm đã nhu nhuyễn, thiền giả tiếp tục tu tập tuệ (vipassanā): quán chiếu các pháp vô thường, khổ, vô ngã.
→ Đây là hai bước kế tiếp trong lộ trình: Định thanh tịnh (Citta-visuddhi) và Tuệ thanh tịnh (Paññā-visuddhi).
“Nhiệt tâm và thận trọng”
Nhiệt tâm (ātāpi): tinh cần, không buông lung, luôn hướng đến mục tiêu giải thoát.
Thận trọng (appamāda, hay sampajañña): tỉnh giác, cẩn trọng trong từng hành vi thân, khẩu, ý.
→ Đây chính là thái độ thực hành xuyên suốt, được nhấn mạnh nhiều trong Thanh Tịnh Đạo: tinh tấn nhưng không vội vã, tỉnh giác nhưng không lơ là.
“Tỳ kheo ấy thoát triền”
“Triền” (từ Pāli “jhāna” hay có thể hiểu là những ràng buộc, chướng ngại) ở đây có thể hiểu theo hai nghĩa:
Thực hành phù hợp với thiền định, thì “thoát triền” nghĩa là thiền giả đã vượt qua những các ràng buộc tâm lý của dục, sân, si nhờ an trú trong thiền, thoát khỏi trói buộc của ngũ triền cái.
Nếu theo tình huống cụ thể giải thoát, thì “thoát triền” nghĩa là giải thoát khỏi vòng ràng buộc của phiền não (kilesa), thoát ly khổ đau sinh tử.
Vị Tỳ kheo giữ giới thanh tịnh với trí tuệ sáng suốt, tinh tấn tu tập tâm (định) và tuệ (quán), sống nhiệt tâm và thận trọng, thì sẽ thoát ly được tất cả các hậu quả - đạt giải thoát như Thanh Tịnh Đạo luận chỉ dạy.
“Triền” (Pāli: jāta hay jaṭā) có nghĩa là sự rối ren, vướng mắc như một tấm lưới hay búi tóc rối. Từ này thường dùng để chỉ sự ràng buộc do tham ái (taṇhā) và tà kiến (diṭṭhi) đan xen, khiến tâm bị trói chặt, không thông thoát.
Trong Thanh Tịnh Đạo luận và một số kinh tạng:
“Jātā” (búi rối, lưới rối) được ví như lưới tham ái (taṇhājātā), nơi mọi chấp thủ đan xen rối ren như dây leo.
Hình ảnh “rối ren” gợi ra cảnh tâm trí bị vướng mắc bởi dục vọng, kiến chấp, hữu ái, khiến người không thoát ra được, như cá mắc lưới.
Cho nên, khi nói “Tỳ kheo ấy thoát triền”, ý là:
Vị ấy nhờ giữ giới thanh tịnh, tu tập định và tuệ, với nhiệt tâm và tỉnh giác, nên đã thoát khỏi lưới tham ái và nhận thức một cách cứng nhắc.
Đây là sự giải phóng khỏi rối ren (jaṭā) của vòng sinh tử, không còn bị trói buộc bởi mạng lưới phiền não.
Tinh túy của Thanh Tịnh Đạo luận, tóm lược toàn bộ lộ trình:
“Tất cả hành vô thường
Với tuệ quán thấy vậy
Đau khổ được nhàm chán
Chính con đường thanh tịnh.”
Giải thích theo Thanh Tịnh Đạo
“Tất cả hành vô thường” (Sabbe saṅkhārā aniccā)
“Hành” (saṅkhārā) là tất cả các pháp hữu vi: thân, thọ, tưởng, hành, thức, vạn pháp sinh diệt.
Chúng đều sinh - trụ - diệt, không có gì thường hằng. Đây là cái thấy đầu tiên của tuệ quán (vipassanā-ñāṇa).
“Với tuệ quán thấy vậy”
Thiền giả không chỉ hiểu bằng lý trí, mà trực nghiệm bằng tuệ giác: thấy rõ ngay nơi thân tâm sự sanh diệt từng sát-na.
Đây là các tuệ minh sát trong Thanh Tịnh Đạo: Tuệ thấy vô thường, khổ, vô ngã.
“Đau khổ được nhàm chán” (Nibbinda)
Khi thấy tất cả hành đều vô thường, tâm không còn chạy theo chúng để tìm lạc thọ nữa.
Tâm sinh nhàm chán (nibbidā), không phải chán đời trong uất ức, mà là xả ly, ly tham, do thấy rõ bản chất bất toại nguyện.
“Chính con đường thanh tịnh”
Nhàm chán đưa đến ly tham (virāga) → đoạn diệt (nirodha) → xả ly, buông bỏ (paṭinissagga).
Đó chính là lộ trình bảy thanh tịnh (satta-visuddhi) mà Thanh Tịnh Đạo trình bày: từ Giới thanh tịnh, Định thanh tịnh, đến Tuệ thanh tịnh và cuối cùng là Giải thoát thanh tịnh.
Trong Thanh Tịnh Đạo luận (Visuddhimagga), khi nói “tu tập tâm và tuệ”, đó chính là:
Tu tập tâm (citta-bhāvanā) → tức thiền định (samatha-bhāvanā)
Làm cho tâm định tĩnh, nhu nhuyễn, nhất tâm, thoát khỏi năm triền cái.
Thiền giả an trú trong các tầng thiền (jhāna) hay ít nhất là cận định (upacāra samādhi).
Công năng: Tâm an tĩnh, có sức mạnh, đủ để làm nền cho trí tuệ vận hành.
Tu tập tuệ (paññā-bhāvanā) → tức thiền minh sát (vipassanā-bhāvanā)
Quán sát thân - thọ - tâm - pháp (ngũ uẩn, lục nhập, duyên khởi…) dưới ánh sáng vô thường, khổ, vô ngã.
Công năng: Phát triển trí tuệ minh sát, dần dần đi qua 16 tuệ minh sát cho đến khi đoạn tận lậu hoặc.
Kết hợp định và tuệ
Định và tuệ phải đi song hành:
Nếu chỉ có định → tâm yên tĩnh, an lạc, nhưng chưa thấy rõ bản chất.
Nếu chỉ có tuệ mà thiếu định → tâm dễ tán loạn, tuệ yếu ớt, khó xuyên thấu.
Vì vậy, Thanh Tịnh Đạo nói rõ: phải hành cả hai loại thiền - thiền định (samatha) và thiền minh sát (vipassanā).
Đây cũng chính là ý trong kinh:
“Samatho ca vipassanā, ubho bhāvetabbā”
(Cần tu tập cả chỉ và quán.)
Thiền giả thực hành theo Thanh Tịnh Đạo phải xây nền bằng giới, làm vững chắc tâm bằng định, rồi khai mở trí bằng minh sát. Khi tâm an trú trong định và sáng suốt trong tuệ, vị ấy sẽ lần lượt cắt đứt các trói buộc, vượt thoát lưới tham (triền - jaṭā), tiến đến con đường thanh tịnh, Niết-bàn.
Đúng trọng tâm tinh hoa của Thanh Tịnh Đạo luận (Visuddhimagga) .
Trong đó, ngài Buddhaghosa bàn khá kỹ về mối quan hệ giữa định (samatha) và minh sát (vipassanā), để thiền giả có thể cân bằng và vận dụng tùy căn cơ.
Thanh Tịnh Đạo phân biệt ba cách hành:
Samathayānika
(thiền giả đi bằng con đường định trước)
Thiền giả có căn tánh thích hợp với định, dễ vào các tầng jhāna.
Lộ trình:
Trước hết, tu tập định (samatha) → chứng được một tầng thiền (tốt nhất là sơ thiền trở lên, hoặc ít nhất là cận định).
Lấy tâm định tĩnh ấy làm nền, rồi chuyển sang minh sát (vipassanā): quán ngũ uẩn, thấy vô thường, khổ, vô ngã.
Ưu điểm: Trí minh sát mạnh mẽ, ít dao động, vì tâm đã được rèn luyện trong định.
Nguy cơ: dễ bám chấp vào hỷ lạc thiền định, có thể trì trệ nếu không biết “bước ra” để quán.
Vipassanāyānika
(thiền giả đi bằng con đường minh sát trực tiếp)
Thiền giả không có nhiều khả năng chứng thiền định sâu, nhưng có trí tuệ bén nhạy.
Lộ trình:
Tu tập chỉ vừa đủ mức cận định (upacāra samādhi) hoặc sát-na định (khaṇika samādhi) để tâm không bị năm triền cái lôi kéo.
Trực tiếp đi vào quán minh sát: thấy sự sanh diệt của danh-sắc, không cần nhập các tầng thiền.
Ưu điểm: Thích hợp với nhiều thiền giả thời nay, vì không dễ nhập định sâu.
Nguy cơ: nếu định quá yếu, tuệ quán sẽ mờ, dễ rơi vào tán loạn hoặc trí phân tích khô cứng.
Yuganaddha-yānika
(thiền giả đi bằng con đường song tu: định và tuệ đi đôi)
Đây là hạng thiền giả kết hợp song song: có khi khởi định, có khi khởi tuệ, nuôi dưỡng lẫn nhau.
Trong Thanh Tịnh Đạo, đây là mô hình lý tưởng:
Định nâng đỡ tuệ (tâm vững vàng, an trụ để quán).
Tuệ điều chỉnh định (không bám chấp vào lạc định, biết dùng định như phương tiện).
Đây chính là sự cân bằng giữa chỉ (samatha) và quán (vipassanā).
Nguyên tắc cân bằng (theo Thanh Tịnh Đạo)
Định làm nền, tuệ dẫn đường:
Định như ngọn đèn dầu, tuệ như ánh sáng.
Có đèn mà không có dầu → tắt.
Có dầu mà không thắp đèn → vô ích.
Không cực đoan:
Quá thiên về định → dễ sinh ái lạc định.
Quá thiên về tuệ mà thiếu định → dễ rơi vào trí thức suông, tâm mệt mỏi.
Hành đúng căn cơ:
Thiền giả căn tánh định → nên nhập một tầng thiền, rồi quán.
Thiền giả căn tánh tuệ → nên giữ tâm ở cận định/sát-na định, rồi quán ngay.
Tóm lại theo Thanh Tịnh Đạo:
Có ba con đường: Định trước - Tuệ sau, Tuệ trực tiếp, và Định Tuệ song tu.
Mục tiêu chung: Định và Tuệ đều phải có mặt, chỉ khác nhau ở mức độ và trình tự.
Con đường song tu (yuganaddha) là sự cân bằng tối ưu: vừa an trú, vừa quán chiếu, để định và tuệ nuôi dưỡng nhau, đưa đến thanh tịnh và giải thoát.
