16 BƯỚC QUÁN NIỆM HƠI THỞ TRẠNG THÁI CỦA TÂM (NIỆM TÂM)
Bước 9: “Thở vào, tôi cảm giác tâm; thở ra, tôi cảm giác tâm.”
(Cittapaṭisaṁvedī assasissāmīti sikkhati)
Ở bước này, thiền giả trực tiếp nhận biết rõ ràng trạng thái của tâm trong lúc đang thở:
Tâm đang tĩnh hay loạn?
Tâm đang rộng mở hay co rút?
Tâm có mặt hay phóng đi?
Tâm sáng suốt hay mờ đục?
Thiền giả không cố “sửa chữa” tâm, mà chỉ nhận ra và ghi nhận trạng thái của nó, với chánh niệm và không phán xét.
“Thiền giả đang cảm nhận tâm mình, như nó đang là.
Không cần nó vui, không cần nó yên - thiền giả chỉ đơn giản sống cùng tâm này với trọn vẹn hơi thở.”
Đây là bước chuyển tiếp sang nhóm quán tâm, đánh dấu sự trưởng thành của chánh niệm.
Thiền giả thấy tâm, chứ không còn là tâm - tức là khả năng quan sát không đồng hóa với cảm xúc hay suy nghĩ.
Là tiền đề cho trí tuệ (paññā):
“Biết rõ tâm thì không bị tâm dẫn dắt.”
Dành vài phút trong ngày, chỉ để thở và xem tâm đang như thế nào:
Thở vào: “Thiền giả đang cảm nhận tâm.”
Thở ra: “Thiền giả thấy tâm đang… (bất an? nhẹ nhàng? phân tán? sáng trong?)”
Không cần thay đổi. Sự thấy biết là đủ.
Chính cái biết ấy sẽ dần đưa tâm về định và sáng suốt.
Từ Kinh Tạng:
“Vị ấy thở vào cảm nhận tâm, thở ra cảm nhận tâm.
Khi tâm bị phóng dật, vị ấy biết: tâm đang phóng dật.
Khi tâm định tĩnh, vị ấy biết: tâm đang định tĩnh.
Như người làm ruộng biết rõ dòng nước đang chảy về đâu.”
(Kinh Quán Niệm Hơi Thở - Trung Bộ Kinh 118)
Bước 10: “Thở vào, thiền giả làm cho tâm hoan hỷ; thở ra, thiền giả làm cho tâm hoan hỷ.”
(Abhippamodayam cittaṁ assasissāmīti sikkhati)
Sau khi đã nhìn rõ trạng thái của tâm (Bước 9), thiền giả giờ đây chủ động nuôi dưỡng một tâm trạng hoan hỷ - nhưng không phải bằng cách tìm vui ở ngoài, mà bằng chánh niệm trong hơi thở, buông thư và biết đủ.
Hơi thở chính là món quà giản dị làm tâm hoan hỷ:
Nhẹ nhàng, an ổn, không căng thẳng,
Biết ơn vì vẫn đang sống, vẫn còn hơi thở,
Vui trong sự tỉnh thức hiện tại.
“Thiền giả đang chăm sóc tâm mình bằng sự dịu dàng của hơi thở.
Không mong cầu gì thêm, thiền giả chỉ thở và mỉm cười.
Và rồi, niềm vui êm ái lan tỏa như ánh bình minh trong tâm.”
Đây là niềm hoan hỷ được đánh thức từ bên trong - không dựa vào điều kiện bên ngoài.
Đưa tâm thoát khỏi uể oải, sầu muộn, bất mãn - một bước chuyển tâm nhẹ nhàng nhưng rất sâu.
Hỷ là chất liệu nuôi dưỡng định và tuệ - nếu không có hoan hỷ, tâm dễ rơi vào khô cứng, mệt mỏi.
Khi hành thiền hoặc trong lúc yên tĩnh, hãy thở và thầm nói trong tâm:
“Tôi đang làm cho tâm tôi hoan hỷ.
Tôi đang tươi mát hóa nội tâm bằng từng hơi thở bình an.”
Đôi khi, thiền giả có thể kết hợp với nụ cười nhẹ trên môi - nụ cười từ bi, hiểu rằng thiền giả đang chăm sóc chính tâm mình như chăm một đứa bé.
Từ Kinh Tạng:
“Tâm được nuôi bằng hỷ thì không còn đói khát vọng cầu.
Như mặt đất được mưa tưới mát, thì cây tuệ sẽ đơm hoa.”
Bước 11: “Thở vào, tôi định tâm; thở ra, tôi định tâm.”
(Samādahaṁ cittaṁ assasissāmīti sikkhati)
Sau khi tâm đã được nuôi dưỡng bằng hỷ (Bước 10), nó trở nên mềm mại, dễ thuần hóa - lúc này, thiền giả hướng đến an trú tâm trong định.
Định tâm (samādhi) ở đây không phải là trạng thái ép buộc tâm đứng yên, mà là:
Tâm tự nhiên trụ lại nơi một đối tượng - thường là hơi thở, không bị tán loạn bởi quá khứ, tương lai hay vọng tưởng, tâm an trú, vững chãi, sáng trong như mặt hồ tĩnh lặng.
“Tôi đang thở và an trú trong giây phút này.
Tâm tôi không chạy về quá khứ, không hướng đến tương lai.
Tâm tôi định tĩnh như núi, sáng rõ như trăng, nhẹ nhàng như mây.”
Định (Samādhi) là một trong Tam Vô Lậu Học (Giới - Định - Tuệ), là điều kiện thiết yếu để phát sinh trí tuệ chân thật.
Khi tâm được định, ta có thể thấy sự vật như nó là (yathābhūta ñāṇa dassana), không qua lớp kính của là những suy nghĩ, ý nghĩ viển vông, không có thật, xa rời thực tế, sinh ra từ trí tưởng tượng, sự mê muội hoặc những mơ ước viển vông vượt quá khả năng của bản thân, theo nghĩa thông thường, cảm xúc hay ảo tưởng.
Định không tách rời khỏi đời sống - mà là sự hiện diện vững chãi giữa đời sống, giữa các hoạt động thường ngày.
Khi thở, hãy cảm nhận sự vững chãi của tâm:
“Tôi đang thở và tâm tôi an trú.”
“Tôi không cần đi đâu cả - tôi đang ở nhà, trong chính thân tâm mình.”
Nếu tâm dao động, đừng lo - hãy nhẹ nhàng dẫn nó trở về hơi thở như người mẹ dỗ dành đứa con nhỏ.
Từ Kinh Tạng:
“Khi tâm được định, vị ấy biết: tâm tôi đã định.
Tâm định là nền tảng cho sự thấy biết chân thật.
Như đèn đặt trong phòng không lay động, soi chiếu mọi vật đúng như thật.”
(Kinh Trung Bộ 118 - Quán Niệm Hơi Thở)
Bước 12: “Thở vào, tôi giải thoát tâm; thở ra, tôi giải thoát tâm.”
(Vimocayaṁ cittaṁ assasissāmīti sikkhati)
Sau khi tâm đã an trú, ổn định và vững chãi (Bước 11), thiền giả bước vào chiều sâu của sự giải thoát (vimutti).
“Giải thoát tâm” là buông xả hoàn toàn mọi vướng mắc, như:
Không còn chấp thủ vào thân hay cảm thọ,
Không còn bị trói buộc bởi tham, sân, si,
Tâm tự do như bầu trời, rộng mở và không bám víu.
“Tôi đang thở, và tâm tôi tự do.
Không còn gì để níu giữ, không còn gì để đạt tới.
Tâm như mây trắng bay ngang trời - không dấu tích, không ràng buộc.”
Giải thoát tâm không có nghĩa là thiền giả tách khỏi đời, mà là:
Sống giữa đời nhưng không bị đời trói buộc.
Tâm có thể tiếp xúc với mọi thứ - vui, buồn, thành bại - mà vẫn không kẹt vào bất cứ thứ gì.
Đây là sự buông bỏ vi tế, không bằng ý chí gồng ép, mà bằng sự sáng suốt và chánh niệm sâu lắng:
Thấy mọi pháp là vô thường, không phải của tôi, nên tâm không còn nắm giữ.
Khi thở, hãy quán niệm:
“Tôi đang thở và tâm tôi thảnh thơi.”
“Tôi không còn bị ràng buộc bởi bất cứ hình bóng nào.”
Trong các hoạt động thường ngày, thực tập buông ngay sau khi nhận biết:
Nhận ra tâm dính mắc → thở → buông xả nhẹ nhàng.
Từ Kinh Tạng:
“Như con chim rời tổ bay vào hư không, không bị cột vào phương hướng nào;
tâm thiền giả khi buông xả hoàn toàn cũng nhẹ nhàng như thế.”
(Trích ý Kinh Trung Bộ 118 - Ānāpānasati Sutta)
Tổng kết nhóm “Quán Tâm” (Bước 9-12):
Trạng thái tâm thức
Bước 9. Cảm giác tâm
Biết rõ tâm mình đang thế nào
Bước 10. Làm tâm hoan hỷ
Nuôi dưỡng niềm vui bên trong
Bước 11. Định tâm
Tâm an trú, vững chãi
Bước 12. Giải thoát tâm
Buông xả, thảnh thơi, tự do
