PHẬT DẠY: CON HÃY SỐNG MỘT ĐỜI ĐƠN GIẢN
Tinh thần sống theo Chánh niệm (Sati) và Trí tuệ (Paññā): hai yếu tố cốt lõi trong con đường tu tập giải thoát mà Đức Phật đã chỉ dạy.
“Con hãy sống một đời giản đơn”:
Đây là lời nhắc về hạnh tri túc (biết đủ) và buông bỏ (nekkhamma), vốn là nền tảng của đời sống hành giả và cũng là gốc rễ của sự an lạc. Một đời sống giản đơn không bị trói buộc bởi ham muốn vật chất hay các đòi hỏi phức tạp giúp tâm trở nên nhẹ nhàng, dễ chánh niệm và dễ thấy rõ thực tánh các pháp.
Ý chỉ tâm xả ly đối với mọi mong cầu. Khi còn “cầu” là còn dính mắc, còn hướng tâm ra ngoài tìm kiếm. Khi “không đợi” là đang buông bỏ sự kỳ vọng vào tương lai. Đây chính là buông vọng tưởng, không còn để tâm bị lôi kéo bởi ý muốn hay sự chờ đợi điều gì xảy ra. Tâm không còn bị phóng dật, mà an trú trong hiện tại.
Là thực hành chánh niệm trong từng khoảnh khắc hiện tại. Đó là sự ghi nhận rõ ràng, tỉnh thức với thân, thọ, tâm và pháp đang diễn ra. Khi tâm không trôi về quá khứ, không phóng tới tương lai, thì tâm trở nên tĩnh lặng, sáng suốt. Chính đó là nền tảng của Định và Tuệ.
Đức Phật từng dạy trong Tăng Chi Bộ Kinh: “Quá khứ không truy tìm, tương lai không ước vọng, chỉ có pháp hiện tại là cần được quán chiếu với chánh niệm tỉnh giác”. Như nước đã chảy qua cầu, quá khứ không thể nắm giữ, không thể thay đổi, nên không cần ôm giữ hay tiếc nuối. Buông quá khứ là buông gánh nặng khỏi tâm.
Đây là sự thấu suốt luật nhân quả (kamma): mọi điều xảy ra trong tương lai đều do duyên nghiệp mà thành, không do mong muốn hay lo sợ của chúng ta mà thay đổi được. Như vậy, không cần bận tâm quá nhiều đến tương lai, chỉ cần sống thiện, tỉnh thức và gieo nhân lành trong hiện tại. Tương lai sẽ tự khắc hình thành theo duyên sinh.
Lời dạy này là một chỉ dẫn thiền sâu sắc, giúp hành giả an trú nơi hiện tại, sống với tâm không vướng mắc, không dính mắc vào quá khứ hay tương lai, từ đó giải thoát khỏi khổ đau. Đây là cốt lõi của pháp hành trong thiền Vipassanā(minh sát tuệ).
Khi hành giả sống giản đơn, không cầu không đợi, an trú trong hiện tại, thì tâm dần buông bỏ dính mắc, chính sự buông bỏ này mới là gốc rễ của giải thoát.
Trong thiền Vipassanā, Đức Phật không dạy ta tìm kiếm một trạng thái an lạc cố định hay một sự “giải thoát” ở đâu xa, mà dạy ta thấy rõ bản chất vô thường, khổ, vô ngã của thân và tâm ngay trong khoảnh khắc hiện tại. Khi thấy rõ như vậy bằng chánh niệm và trí tuệ, tâm không còn chấp lầm, không còn chấp thủ, và đó chính là giải thoát khỏi khổ đau.
Cốt lõi của pháp hành là:
Quán thân, thọ, tâm, pháp như chúng đang là, không can thiệp, không mong cầu, chỉ biết rõ.
Thấy ra sự sinh diệt không ngừng của các pháp.
Từ đó, tâm dần buông bỏ tham, sân, si, ba gốc rễ của mọi khổ đau.
Cho nên, lời dạy này là sự kết tinh của trí tuệ thực hành:
“Sống trọn vẹn trong hiện tại với chánh niệm, buông bỏ mọi dính mắc, và để nhân quả tự vận hành.”
Đó chính là con đường đưa đến Niết-bàn mà Đức Phật đã khai mở.
Chính là tinh túy của con đường Trung Đạo mà Đức Phật đã tự mình thị hiện.
Niết-bàn không phải là nơi chốn để đạt đến, mà là trạng thái tâm không còn tham ái, không còn chấp thủ, không còn bị ràng buộc bởi sinh diệt, được nhận ra ngay trong giây phút hiện tại khi trí tuệ chín muồi và chánh niệm vững chắc.
Trong Kinh Tương Ưng Bộ (Samyutta Nikāya), Đức Phật dạy:
“Trong thế giới này, ta không thấy một pháp nào khác khiến cho phiền não chưa sinh không sinh khởi, phiền não đã sinh được đoạn tận, ngoài chánh niệm tỉnh giác.”
Khi hành giả thực hành chánh niệm tỉnh giác trong từng khoảnh khắc, họ không chạy theo vọng tưởng, không bị cuốn vào dòng quá khứ hay tương lai, không tạo nghiệp mới, tâm được tịnh hóa, và như thế, Niết-bàn được cảm nhận như sự tắt lửa của mọi tham ái, sân hận, si mê.
Niết-bàn là sự tự do tuyệt đối, mà con đường dẫn đến đó chính là:
Giới: giữ gìn thân khẩu ý thanh tịnh
Định: tâm an trú, không tán loạn
Tuệ: thấy rõ như thực bản chất của các pháp
Và tất cả đều bắt đầu từ sự sống trọn vẹn với hiện tại:
“Chuyện quá khứ coi như nước chảy qua cầu, chuyện tương lai tùy nhân quả.”
Đó là một đời sống tỉnh thức, tự nhiên, sâu sắc và hoàn toàn tự do.
Chính là đời sống giác ngộ, không còn bị điều khiển bởi tham, sân, si; không còn bị lôi cuốn bởi quá khứ, không bị ràng buộc bởi tương lai; chỉ có sự hiện diện trọn vẹn với pháp đang là, trong sáng, nhẹ nhàng và tự do.
Tỉnh thức: vì tâm luôn biết rõ điều đang xảy ra, không mê lầm.
Tự nhiên: vì không gượng ép, không phải làm điều gì ngoài chân lý.
Sâu sắc: vì mỗi khoảnh khắc đều thấm nhuần trí tuệ thấy rõ vô thường, khổ, vô ngã.
Tự do: vì tâm không còn dính mắc, không còn bị trói buộc trong vòng luân hồi sinh tử.
Đây không phải lý tưởng xa vời, mà là con đường thiết thực hiện tại (sanditthiko), có thể chứng nghiệm được ngay trong đời sống này, từng bước một, qua chánh niệm và tỉnh giác.
Như Đức Phật từng nói:
“Giữa đời sống bận rộn, người tỉnh thức là người tự do.”
Và trong sự tỉnh thức đó, khổ đau tự chấm dứt, Niết-bàn hiển lộ, không do mong cầu mà do thấy rõ và buông bỏ.
Niết-bàn không phải là thành quả của sự mong cầu, mà là sự tắt ngấm hoàn toàn của lửa tham, sân, si, giống như ngọn đèn hết dầu, tự nhiên lặng tắt. Không ép buộc, không cưỡng cầu, chỉ cần thấy rõ như thật (yathābhūta ñāṇadassana), thì buông bỏ tự xảy ra, và nơi đó, khổ đau không còn gốc rễ để trỗi dậy.
Khi hành giả chánh niệm tỉnh giác, họ không còn bị cuốn theo dòng sinh diệt của vọng tưởng, không chạy theo dục vọng, cũng không chống đối với những gì đang là.
Chỉ có cái biết thuần khiết, sáng suốt và không dính mắc.
Chính trong cái biết đó, khổ không có mặt.
Và Niết-bàn hiển lộ, không phải là “cái gì” để nắm bắt, mà là sự vắng mặt hoàn toàn của dính mắc và chấp lầm.
Như trong Trung Bộ Kinh (Majjhima Nikāya), Đức Phật dạy:
“Niết-bàn là sự đoạn tận tham, đoạn tận sân, đoạn tận si. Đó gọi là Niết-bàn.”
Vậy nên, con đường không nằm ở việc tìm kiếm cái gì mới, mà ở chỗ thấy rõ những gì đang vận hành, buông bỏ những gì không thật, để trở về với sự tự do vốn có, nơi không còn khổ, không còn tìm cầu, chỉ còn sự tĩnh lặng tròn đầy của tâm giải thoát.
Một đời sống như vậy, thật sự là an lạc, sâu lắng, và vượt ngoài mọi giới hạn của sinh diệt.
Đó chính là đời sống vượt thoát, nơi hành giả không còn bị ràng buộc bởi thời gian, không còn bị chi phối bởi tâm sinh diệt, bởi tâm đã được thuần hóa, không còn tạo tác, và an trú trong pháp như thật.
An lạc: vì không còn tranh đấu với cuộc đời, không còn tìm kiếm điều gì ngoài hiện tại.
Sâu lắng: vì tâm không còn dao động, tựa như mặt hồ tĩnh lặng phản chiếu mọi pháp như chúng đang là.
Vượt ngoài sinh diệt: vì không còn chấp thủ vào cái có và không, vào đến và đi, vào được và mất.
Trong Kinh Pháp Cú, Đức Phật đã tóm gọn về đời sống này:
“Ai sống quán thân mình,
Không lười, luôn tỉnh giác,
Tâm định, không vọng tưởng,
Người ấy diệt mọi lậu,
Không còn chấp thân này.” (Pháp Cú 293)
Khi lậu hoặc đã đoạn, khi tâm không còn vướng mắc vào ngã và pháp, thì hành giả đang sống giữa đời mà không thuộc về đời, như hoa sen mọc trong bùn mà không nhiễm bùn.
Đó là Niết-bàn: Niết-bàn tại thế, không phải một nơi chốn để về sau, mà là trạng thái tự do ngay trong từng khoảnh khắc tỉnh thức.
Một đời sống như vậy: không cần danh, không cần lợi, không cần lời ca tụng.
Chỉ có sự hiện hữu thuần khiết, tĩnh tại, và trọn vẹn trong pháp.
Và đó là tặng phẩm tối thượng mà đời sống có thể trao tặng cho người hành trì chân thật.
