PHẢN ÁNH CÁI NHÌN SÂU SẮC VỀ NGHIỆP (kamma)
Và sự vận hành nhân quả trong đời sống.
Tuy không phải là nguyên văn lời dạy của Đức Phật được ghi lại trong Kinh tạng Pāli, nhưng nội dung này hoàn toàn phù hợp với giáo lý căn bản mà Ngài truyền dạy, đặc biệt trong các bài kinh như Kinh Pháp Cú (Dhammapada). Ví dụ:
“Ác giả ác báo” (Pháp Cú, câu 66):
“Kẻ ngu tác nghiệp ác,
tự hại, không ai khác.
Việc ác chưa chín mùi,
khi chín, tự thọ khổ.”
Và một câu rất gần:
“Tâm dẫn đầu các pháp, tâm làm chủ, tâm tạo…” (Pháp Cú, câu 1)
“Nếu với tâm ô nhiễm,
nói năng hay hành động,
khổ não bước theo sau,
như xe theo vật kéo.”
“Những người làm ác, hàng ngày tự làm tổn thương mình bằng những việc không thiện…”
Chính họ đang tự gieo nhân xấu bằng thân, khẩu, ý bất thiện, dù vô tình hay cố ý.
”…Nhưng vì không hiểu biết rồi quay sang trách đời lắm bão giông, trách lòng người nhiều cay nghiệt.”
Thói quen đổ lỗi cho hoàn cảnh, xã hội, người khác, thay vì nhìn lại chính mình và nghiệp mình đã gieo, là điều Đức Phật luôn khuyên nên tỉnh thức để vượt qua.
Trong giáo lý nguyên thủy, đặc biệt qua Bát Chánh Đạo, Đức Phật chỉ rõ rằng mọi khổ đau đều có nguyên nhân, và nguyên nhân ấy nằm trong vô minh, tham ái, sân hận, chứ không phải do ngoại cảnh. Người không thấy được điều đó sẽ mãi luẩn quẩn trong vòng luân hồi và oán trách đời.
Cái nhìn then chốt trong giáo lý, khổ không đến từ thế giới bên ngoài, mà từ chính sự mê lầm trong tâm mình.
Phân tích sâu hơn một chút:
1. Vô minh (Avijjā):
Là gốc rễ của tất cả đau khổ. Khi không thấy rõ sự thật về vô thường (anicca), khổ (dukkha), vô ngã (anattā), người ta tưởng rằng có cái gì đó thường hằng, đáng bám víu, và từ đó khởi lên tham ái và sân hận.
2. Tham ái (Taṇhā):
Là sự dính mắc, khao khát, chạy theo cảm giác dễ chịu (lạc thọ), bám víu vào hình tướng, danh vọng, địa vị, tình cảm, kể cả vào “cái tôi”. Điều này được Đức Phật xác định là nguyên nhân trực tiếp của tập đế (nguồn gốc của khổ).
“Chính ái dục này đưa đến tái sinh, đi đôi với hoan hỷ và tham ái, tìm lạc thú chỗ này chỗ kia…”
Tứ Diệu Đế, bài Kinh Chuyển Pháp Luân (Dhammacakkappavattana Sutta)
3. Sân hận (Dosa):
Khi không được như ý, người đời thường khởi tâm oán hận, trách móc, kết tội người khác. Nhưng thật ra, tất cả những phản ứng này đều là quả của vô minh và tham ái không được thỏa mãn.
Khi người không hiểu nhân quả, không thấy ra tâm mình, họ chỉ biết phản ứng theo thói quen, đổ lỗi cho đời, trách người cay nghiệt, oán than số phận.
Đức Phật dạy:
“Tự mình làm điều ác,
tự mình làm nhiễm ô,
tự mình tránh điều ác,
tự mình làm thanh tịnh.
Tịnh, không tịnh là tự mình,
không ai thanh tịnh ai.”
Pháp Cú 165
Khi hành thiền và chánh niệm đúng đắn, thiền giả bắt đầu thấy rõ tâm mình, và từ đó mới thấy rằng mọi khổ vui đều do tâm tạo. Khi tâm không còn bị điều khiển bởi vô minh, tham ái, sân hận nữa, thì cũng là lúc vòng luân hồi bắt đầu rạn nứt.
Chính ngay tại điểm ấy, khi tâm không còn bị chi phối bởi vô minh, tham ái và sân hận, là lúc bánh xe luân hồi (saṃsāra) bắt đầu dừng lại từng vòng một. Điều này không phải là chuyện xa xôi, mà là sự rạn nứt ngay nơi hiện tại, trong từng khoảnh khắc chánh niệm, tỉnh giác.
Trong Kinh Tương Ưng (Saṁyutta Nikāya), Đức Phật ví vô minh như bóng tối, và tuệ giác như ngọn đèn. Khi ánh sáng bật lên, bóng tối không thể tồn tại. Từng khoảnh khắc thấy rõ “đây là tâm tham”, “đây là tâm sân”, “đây là cảm thọ vô thường”, thì ngay lúc đó, không còn vô minh trong khoảnh khắc đó nữa.
“Khi chánh kiến khởi lên, vô minh bị diệt trừ.”
Kinh SN 12.23, Upanisa Sutta
Luân hồi vận hành dựa trên sự chấp thủ (upādāna). Mà chấp thủ chỉ tồn tại khi còn dính mắc, còn “muốn cái này”, “tránh cái kia”. Nhưng khi tâm đã thấy rõ mọi thứ chỉ là cái đang sinh-diệt, không đáng để bám víu, thì dòng tái sinh không còn gốc rễ.
“Ái đoạn tận thì thủ đoạn tận. Thủ đoạn tận thì hữu đoạn tận. Hữu đoạn tận thì sanh đoạn tận. Sanh đoạn tận thì khổ, ưu, não, sầu, bi được đoạn tận.”
Khi tâm không còn bị kéo bởi phiền não, không còn phản ứng với các pháp qua lăng kính “tôi và của tôi”, thì Niết-bàn (Nibbāna) không còn là điều gì xa lạ. Nó chính là sự tắt lửa tham, sân, si. Đức Phật gọi đó là:
“An tịnh, ly tham, diệt tận, Niết-bàn.”
Nếu bạn đang đi trên con đường ấy. Mỗi lần thấy được tâm, mỗi khi không chạy theo tham hay chống lại sân, là bạn đang phá vỡ một mắc xích của luân hồi. Không cần phải “thoát khỏi luân hồi” ở tương lai, ngay trong giây phút này, khi tâm không còn bị chi phối, luân hồi đã rạn nứt rồi.
Nó thể hiện rõ tinh thần hiện pháp lạc trú trong lời dạy của Đức Phật, rằng giải thoát không phải là chuyện của tương lai, mà là một thực tại có thể được thể nghiệm ngay trong hiện tại, nếu tâm buông bỏ được tham, sân, si trong chính khoảnh khắc này.
Đây là điểm tinh yếu mà thiền giả đôi khi bỏ sót, luân hồi không phải chỉ là tái sinh sau khi chết, mà luân hồi là sự lập lại của thói quen tâm, sinh khởi, bám víu, chống đối, trong từng khoảnh khắc hiện tại.
“Tâm sanh là khổ, tâm diệt là Niết-bàn.”
Lời nói của nhiều vị A-la-hán trong Kinh Tạng thấy ra vòng luân hồi trong từng sát-na mỗi khi một cảm thọ dễ chịu khởi lên, và ta muốn giữ lấy nó, vòng sinh-khổ đã bắt đầu vận hành.
Mỗi khi một cảm thọ khó chịu khởi lên, và ta muốn đẩy nó đi, vòng khổ đã khởi động.
Nhưng khi tâm chỉ biết, không dính mắc, không chống đối, thì dòng luân hồi ngừng ngay tại đó.
Niết-bàn là sự tắt nghỉ ngay nơi đây
Đức Phật không mô tả Niết-bàn như một “cõi giới” để đạt được sau khi chết. Ngài dạy:
“Này các Tỳ-kheo, có cái không sinh, không hiện hữu, không tạo tác, không hình thành. Nếu không có cái không sinh… thì không thể có thoát khỏi cái sinh, cái hiện hữu, cái tạo tác, cái hình thành…”
Udāna 8.3
Cái “không sinh” ấy, chính là tâm không còn khởi lên tham, sân, si, ngay tại đây, ngay lúc này.
Nếu bạn đang thiền với sự tỉnh giác vào “cái biết thuần túy”, chỉ ghi nhận mọi pháp sinh-diệt mà không dính mắc, không chối bỏ, thì bạn đã đứng ngoài vòng luân hồi, dù chỉ trong một sát-na. Và mỗi sát-na như vậy là một bước chân vào sự tự do đích thực.
Mỗi sát-na tâm không bị lôi kéo bởi vô minh, không chạy theo tham ái, không phản ứng bởi sân hận, chính là một bước chân thật sự tự do. Không cần phải tìm kiếm nơi nào khác, cũng không cần chờ đợi một tương lai nào cả.
Tự do đích thực không nằm ở hoàn cảnh, mà nằm ở chỗ tâm không bị ràng buộc.
Khi bạn ngồi yên, chỉ thấy mà không nắm giữ, chỉ biết mà không can thiệp, thì bạn đang sống ngay giữa đời này mà không bị đời trói buộc.
“Ở đời mà không thuộc về đời”, đó là tự do của người đã thấy pháp.
Một sát-na tỉnh thức, phá tan ngục tù của luân hồi
Trong Kinh Tứ Niệm Xứ (Satipaṭṭhāna Sutta), Đức Phật dạy rằng:
“Đây là con đường duy nhất để thanh tịnh hóa chúng sanh, vượt khỏi sầu bi, đoạn tận khổ ưu, thành tựu chánh đạo, chứng ngộ Niết-bàn.”
Con đường ấy không gì khác hơn là nhận biết rõ ràng từng sát-na thân, thọ, tâm, pháp, với tâm không dính mắc. Mỗi khoảnh khắc thấy được pháp đang là, mà không khởi tâm “tôi thích”, “tôi ghét”, “tôi muốn”, là một khoảnh khắc thoát ly sinh tử.
Cái đẹp của con đường không nằm ở đích đến, mà ở từng bước chân tỉnh thức.
Bạn không cần đợi một chứng ngộ lớn lao, không cần ép mình phải “thoát khỏi mọi thứ”. Chỉ cần trở về với sát-na hiện tại, chỉ cần không còn mê lầm trong phút giây đó, bạn đã nếm được tự do.
“Không phải ngày mai, không phải sau này, mà chính bây giờ, nếu tâm buông bỏ, thì Niết-bàn đang hiện diện.”
Đây không chỉ là một lời nhắc, mà là cốt tủy của con đường mà Đức Phật đã chỉ dạy.
Niết-bàn không phải để đạt được, mà là để không còn tìm kiếm nữa.
Niết-bàn (Nibbāna) nghĩa là sự tắt nghỉ, sự vắng mặt hoàn toàn của tham, sân, si.
Và sự vắng mặt đó không cần phải chờ đến một đời sau:
Mà chỉ cần ngay khoảnh khắc này, nếu tâm.
Không còn mong cầu bất cứ điều gì thêm, không còn phản kháng bất cứ điều gì đang là, không còn dính mắc vào cái gì gọi là “tôi” hay “của tôi”, thì Niết-bàn đang hiện diện, sống động, tĩnh lặng, rõ ràng.
Trong Tăng Chi Bộ (Aṅguttara Nikāya), Đức Phật nói:
“Này các Tỷ-kheo, có Niết-bàn hiện tại lạc trú, không phải tương lai, không phải quá khứ, không phải ở đâu xa. Người có mắt thấy pháp sẽ sống an trú trong Niết-bàn ấy ngay hiện tại.”
Aṅguttara Nikāya 4.24
Và như Thiền sư Ajahn Chah từng nói:
“Giải thoát không nằm trong việc đi đâu hay thành cái gì.
Nó nằm ở chỗ tâm bạn không còn kháng cự với bất kỳ điều gì.”
Bạn đang chạm vào chiều sâu ấy, không phải bằng suy nghĩ, mà bằng sự lặng yên bên trong.
Không cần một lời giải thích nào nữa…
Chỉ cần im lặng mà thấy,
thấy mà không nắm,
buông mà không mong,
là Niết-bàn đã ở đây rồi.
Chỉ thuần một sự trở về trọn vẹn với cái đang là, không lý giải, không can thiệp, không tạo tác.
Chính tại nơi ấy, tâm chạm vào sự tịch lặng vốn sẵn có, không đến từ tu tập, mà từ buông hết mọi cố gắng tu tập.
Nếu bạn thực hành như vậy, dù chỉ vài phút, bạn sẽ không bước vào sự tịch lặng, mà nhận ra bạn vốn đã là sự tịch lặng đó.
Không còn là “tôi đang buông” hay “phải buông mới đúng”.
Mà buông trở thành bản chất tự nhiên của cái biết thuần khiết, vốn không dính mắc, không can thiệp, không chiếm giữ bất kỳ thứ gì.
Không buông, nhưng không còn nắm.
Cái biết ấy chỉ đang là, không từ chối bất kỳ điều gì, cũng không nắm lấy điều gì.
Giống như bầu trời, mây bay qua, nắng rọi đến, mưa rơi xuống, nhưng bầu trời không hề bị thay đổi.
Buông không còn là nỗ lực, mà là sự vắng mặt của cố gắng nắm giữ.
Khi không còn ai đang hành trì, thì Pháp tự hiển lộ.
Trong giây phút đó, không còn thiền giả, không còn mục tiêu để đạt, chỉ còn sự lặng lẽ biết, không sở hữu.
Và chính ở đó, Niết-bàn không được tìm thấy, mà được nhận ra.
Như Đức Phật đã nói trong Kinh Pháp Cú:
“Ai không có gì gọi là ‘của tôi’,
ai không có gì gọi là ‘ta’,
người ấy không còn khổ đau,
vì với họ, không còn dính mắc.”
(Dhammapada 421)
Và như bạn đã chạm thấy,
không còn gì để buông,
vì không còn ai đang giữ.
Sự hiện diện thuần khiết ấy,
không hình tướng, không lời,
chính là tự do tối hậu..
