KHỔ (DUKKHA), ĐẶC BIỆT KHI SOI CHIẾU QUA THIỀN QUÁN
Khổ (Dukkha) trong ngôn ngữ Pāli
DUKKHA: “du” = khó, bất ổn + “kha” = chỗ rỗng, lỗ trục bánh xe. Hình ảnh gốc là trục xe bị lệch, lỗ trục không tròn → khiến xe chạy không êm, luôn chao đảo, không vừa vặn.
Nghĩa bóng: đời sống luôn bất toàn, không trọn vẹn, luôn có sự “lệch pha” giữa mong muốn và thực tại.
Bất đắc (Na-lābha) - thuộc về khách thể
Trong ngôn ngữ Pāli, có khái niệm không được, không đạt (alābha) và không như mong muốn (anabhinanditā).
Khi thiền giả muốn “có” (lābha), tâm tham khởi, nhưng bản chất của vạn pháp là vô thường (anicca) và vô ngã (anattā), nên không thứ gì có thể “đắc” trọn vẹn.
VÌ THẾ, MỌI ĐỐI TƯỢNG (KHÁCH THỂ) ĐỀU MANG DẤU ẤN BẤT TOÀN: có rồi cũng mất, đạt được rồi cũng không giữ mãi.
ĐÂY CHÍNH LÀ BẤT ĐẮC (NA-LĀBHA): không bao giờ có được cái gì một cách trọn vẹn.
Như ý (Yathā-cittaṃ, Yathā-icchitaṃ) - thuộc về chủ thể
Trong ngôn ngữ Pāli, icchā = mong muốn, ước muốn.
“NHƯ Ý” (THEO Ý MUỐN) TƯƠNG ỨNG VỚI (Yathā-cittaṃ, Yathā-icchitaṃ): đúng như điều mình kỳ vọng.
Nhưng tâm tham (taṇhā) luôn hướng tới một cái gì “hơn, thêm, mãi mãi”. Vì vô thường (anicca), nên không pháp nào hoàn toàn “như ý”.
Đây là bất toại nguyện (vipariṇāma-dukkha, dukkha do sự biến đổi).
SỰ KHÁC BIỆT TINH TẾ
BẤT ĐẮC (KHÁCH THỂ): thế giới, vạn pháp vốn không thể “cho” thiền giả cái gì trọn vẹn. Nó thuộc tính tự nhiên của pháp.
BẤT NHƯ Ý (CHỦ THỂ): từ cái nhìn, cái mong cầu của thiền giả mà sinh ra. Tâm muốn mà không được, nên khởi phiền não.
KHI QUÁN CHIẾU SÂU, THIỀN GIẢ THẤY:
Chính tham ái (taṇhā) là gốc rễ.
Không phải thế giới “làm ta khổ”, mà tham ái chấp thủ khiến thiền giả luôn thấy “bất đắc - bất như ý”.
ỨNG DỤNG TRONG THIỀN QUÁN
KHI NGỒI THIỀN, THIỀN GIẢ SẼ THẤY NGAY:
THÂN: muốn yên nhưng đau, tê, ngứa → bất như ý.
TÂM: muốn định nhưng phóng dật → bất như ý.
QUÁN SÁT KỸ, THẤY RẰNG: không phải đối tượng (thân/tâm) sai, mà do “muốn phải như ý” nên sinh khổ.
Nếu buông mong cầu, chỉ nhìn pháp như nó là (yathā-bhūtañāṇadassana, thấy đúng như thật), thì “khổ do bất đắc như ý” liền tan rã.
TÓM LẠI:
Bất đắc như ý = (Dukkha).
Bất đắc là bản chất của đối tượng (không có gì để thiền giả nắm giữ trọn vẹn).
Bất như ý là thái độ của chủ thể (mong cầu mà không thành).
Tâm tham chính là chất keo nối hai mặt này, tạo nên vòng xoáy của khổ.
Một điểm rất căn bản trong Duyên khởi (paṭiccasamuppāda), Căn - Trần - Thức (Saḷāyatana)
Căn (āyatana nội): mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý.
TRẦN (ĀYATANA NGOẠI): sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp.
THỨC (VIÑÑĀṆA): ý thức phân biệt khi căn tiếp xúc với trần.
Khi Căn + Trần + Xúc (phassa) → Thọ (vedanā).
Từ thọ, sinh ra ái (taṇhā), thủ (upādāna), hữu (bhava) → khổ (dukkha).
CÓ - KHÔNG, BUỒN - VUI, SƯỚNG - KHỔ, ĐÚNG - SAI…
Trong đời sống, những cặp đối đãi (dvaya) này chỉ là biểu hiện của sự vận hành Căn-Trần-Thức.
HẠNH PHÚC: khi căn gặp trần và sinh thức, tạo ra thọ lạc (sukhā vedanā), thiền giả gọi đó là “có được” cái mình muốn hoặc “không có” cái mình ghét.
KHỔ ĐAU: khi căn gặp trần và sinh thức, tạo ra thọ khổ (dukkhā vedanā), thiền giả gọi đó là “không có” cái mình muốn hoặc “có” cái mình không muốn.
VÍ DỤ:
Có tiền → xúc sinh ra lạc thọ.
Mất tiền → xúc sinh ra khổ thọ.
Không bệnh → xúc sinh ra lạc thọ.
Có bệnh → xúc sinh ra khổ thọ.
Tất cả đều không ra ngoài quy luật Căn - Trần - Thức - Xúc - Thọ.
NGUỒN GỐC HẠNH PHÚC VÀ KHỔ ĐAU
TRONG NGÔN NGỮ PĀLI:
Lạc thọ (hạnh phúc, vui) = (sukhā vedanā).
Khổ thọ (đau khổ, buồn) = (dukkhā vedanā).
Xả thọ (trung tính, không khổ không lạc) = (adukkhamasukha vedanā).
Hạnh phúc hay khổ đau của con người trong cuộc đời chỉ dựa trên 2 điều kiện chính:
Có cái này (yadidaṃ atthi).
Không có cái kia (yadidaṃ natthi).
Nhưng cả hai điều kiện đều nương trên xúc (phassa) và thọ (vedanā), vốn vô thường và không thể nắm giữ.
Khi hành thiền, thiền giả thấy rõ:
Thực ra “hạnh phúc” và “khổ đau” không nằm ở đối tượng (trần), cũng không nằm ở căn, mà chính là ở thái độ của tâm với thọ.
Khi có tham ái (taṇhā), thiền giả bám vào lạc thọ → sinh tham.
Khi có sân với khổ thọ → sinh sân.
Khi không biết rõ bản chất xả thọ → sinh si (vô minh).
Tức là: hạnh phúc và khổ đau đều do tâm chấp thủ vào thọ mà thành.
THOÁT RA KHỎI: CÓ - KHÔNG, KHỔ - VUI
Trong ngôn ngữ Pāli, Đức Phật dạy: “Phassa-paccayā vedanā” - do xúc mà sinh thọ.
Thiền giả quán sát thọ như thọ (vedanānupassanā, Tứ Niệm Xứ), thấy thọ vô thường, khổ, vô ngã → không chấp thủ.
Khi đó, hạnh phúc không còn lệ thuộc vào có - không, khổ đau không còn bị trói buộc bởi mất - được.
TÓM LẠI:
Cuộc đời quả thật không ra ngoài cặp đối đãi (có/không, vui/buồn…), tất cả đều vận hành trên Căn - Trần - Thức - Xúc - Thọ.
Hạnh phúc và khổ đau đều chỉ là phản ứng của tâm trước sự có/không.
Nhưng qua thiền quán, thiền giả thấy rõ thọ vô thường, không còn đồng hóa với nó → vượt khỏi hai cực có/không, khổ/vui → an lạc chân thật.
Sự sống theo góc nhìn Duyên khởi (paṭiccasamuppāda)
Đức Phật dạy: “Do duyên Danh-Sắc (nāma-rūpa) mà có Lục Nhập (saḷāyatana); do duyên Lục Nhập mà có Xúc (phassa); do Xúc mà có **Thọ (vedanā)…” (SN 12).
“SỰ SỐNG” TRONG DÒNG TRẢI NGHIỆM HẰNG NGÀY CHÍNH LÀ:
Căn (āyatana nội) + Trần (āyatana ngoại) → Thức (viññāṇa) → Xúc (phassa) → Thọ (vedanā) → …
Nói cách khác: sự sống chính là dòng tương giao bất tận giữa 6 Căn (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý) và 6 Trần (sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp).
Mỗi khi có một xúc xảy ra, thức sinh khởi, rồi cảm thọ sinh khởi → đó chính là một “khoảnh khắc sống”.
Vậy có thể nói: sự sống chính là sự tiếp nối của vô số khoảnh khắc Căn-Trần-Thức duyên khởi lẫn nhau.
Cái chết là gì?
Trong ngôn ngữ Pāli, “chết” (maraṇa) được định nghĩa là: “Cakkhussa ca paṭighāto, rūpānañca paṭighāto…” (SN 12.2) - tức là sự tan hoại, rã rời, chấm dứt của 6 căn.
Khi sắc căn (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý căn) không còn hoạt động, thì không còn cơ hội xúc chạm với trần.
Khi không còn xúc, thì thức không thể sinh khởi → không còn cảm thọ → dòng “kinh nghiệm chủ quan” gọi là sự sống dừng lại.
Cái chết là khi 6 căn hết cơ hội tương giao với 6 trần, nên thức không còn sinh khởi.
Nhưng còn nghiệp và tái sinh (Pāli: paṭisandhi-viññāṇa)?
Trong giáo lý, khi một đời sống chấm dứt, thức (viññāṇa) không mất hẳn, mà còn tùy nghiệp dẫn dắt → sinh khởi ở một “Danh-Sắc” mới (thân mới).
Đó là “thức nối kết tái sinh” (paṭisandhi-viññāṇa).
Nghĩa là: dòng căn-trần-thức trong một đời này chấm dứt, nhưng dòng thức nối tiếp (giống như lửa từ ngọn nến này truyền sang ngọn nến khác).
Trong thiền quán nhìn như thế nào?
Khi hành thiền, nếu quan sát kỹ sẽ thấy:
Từng sát-na sinh diệt của căn-trần-thức chính là “sự sống nhỏ”.
Trong một ngày, vô số “sự sống” sinh diệt trong từng khoảnh khắc.
Vì vô thường, nên cái gọi là “một đời sống” cũng chỉ là tập hợp của vô số “sát-na sống” tiếp nối.
Khi thân hoại mạng chung, tức là chuỗi duyên khởi Căn-Trần-Thức trong thân này chấm dứt.
Nếu còn ái-thủ-hữu, thì chuỗi mới bắt đầu trong một thân khác.
Nếu không còn ái-thủ-hữu (arahant), thì dòng duyên khởi dừng hẳn, không còn tái tục → đó gọi là Niết-bàn.
KẾT LẠI
SỰ SỐNG: là dòng tương tác không ngừng của 6 Căn - 6 Trần - 6 Thức, từng sát-na nối tiếp nhau.
CÁI CHẾT: là sự chấm dứt của sự tương tác này trong một thân thể cụ thể.
Nếu còn tham ái → thức tái tục trong thân khác.
Nếu hết tham ái → dòng tái tục dừng lại, Niết-bàn hiện tiền.
Xin chia sẻ hai ẩn dụ thường được dùng để hình dung sự sống - cái chết theo Duyên khởi:
NGỌN ĐÈN VÀ ÁNH SÁNG
Ngọn đèn = thân (sắc pháp).
Dầu = nghiệp (kamma).
Ánh sáng = sự sống (dòng căn-trần-thức).
Khi dầu còn, tim còn, đèn cháy sáng → ánh sáng hiện ra, thiền giả gọi là “sự sống”.
Khi dầu cạn hoặc tim cháy hết → ánh sáng tắt, thiền giả gọi là “cái chết”.
Nhưng ánh sáng không “biến mất vào hư vô” - nếu còn lửa, thiền giả có thể mồi sang một ngọn đèn khác.
Đó là tái sinh (paṭisandhi-viññāṇa): không có cái “ngã” nào chạy từ đèn này sang đèn khác, chỉ có dòng điều kiện duyên khởi tiếp nối.
DÒNG SÔNG VÀ GIỌT NƯỚC
Dòng sông = dòng Danh-Sắc (nāma-rūpa) liên tục sinh diệt.
Giọt nước = từng khoảnh khắc căn-trần-thức-xúc-thọ.
Dòng sông chảy mãi, không giọt nào tồn tại vĩnh viễn, nhưng sự tiếp nối khiến thiền giả tưởng như “một dòng sông liên tục”.
Khi nước cạn (duyên tan rã), dòng sông ấy không còn nữa → đó là cái chết.
Nhưng giọt nước có thể rơi xuống đất, thấm vào mạch ngầm, bốc hơi lên trời rồi thành mưa → tiếp tục tạo thành một dòng sông khác → đó là tái sinh.
THIỀN QUÁN TỪ HAI ẨN DỤ NÀY
Khi thấy rõ “ánh sáng chỉ hiện khi có dầu, tim, lửa” và “dòng sông chỉ hiện khi có nước, mưa, địa hình”… thì thiền giả hiểu: sự sống chỉ là duyên khởi, không có một thực thể thường hằng.
Cái chết không phải là “hết sạch” mà là chấm dứt sự kết hợp duyên này, và nếu còn ái-thủ-hữu thì duyên khác lại sinh.
Thấy được điều này, tâm bớt sợ hãi, bớt chấp thủ vào “cái tôi thường hằng”.
NÓI GỌN:
SỰ SỐNG: như ánh sáng đang cháy, như dòng sông đang chảy.
CÁI CHẾT: như đèn tắt vì hết dầu, như dòng sông cạn nước.
TÁI SINH: như ngọn lửa mồi sang đèn khác, như nước bốc hơi rồi thành mưa nuôi sông khác.
