KHI QUAN SÁT KỸ, TA THẤY SUY NGHĨ KHÔNG PHẢI TỰ NHIÊN VÔ CỚ MÀ KHỞI LÊN
Nó thường được nuôi bởi một “động lực” sâu kín.
Trong Vi diệu pháp (Abhidhamma), những động lực này thường xoay quanh ba căn bất thiện (tham - sân - si):
Tham (lobha): Muốn nắm bắt, muốn giải thích, muốn tìm sự chắc chắn, muốn kiểm soát tình huống. Nhiều dòng suy nghĩ khởi lên từ “ham muốn hiểu” hoặc “ham muốn có một kết quả”.
Sân (dosa): Suy nghĩ để chống lại, phản biện, lý luận cho cái “tôi” đúng, hoặc để loại trừ cái mình không thích.
Si (moha): Thói quen suy nghĩ vô minh, chỉ để lấp khoảng trống, che đi sự trống rỗng hay sợ hãi khi không có gì nắm giữ.
Nếu nhìn sâu, có thể thấy: động lực muốn suy nghĩ chính là muốn tiếp tục cảm giác “có một cái gì đó” để bám vào. Một sự “sinh tồn” vi tế của bản ngã.
Điều tuyệt vời là khi ta thấy rõ:
“Ồ, đây không phải suy nghĩ vô hại đâu, nó đang được nuôi bởi ham muốn này.”
“Ồ, mình đang muốn nghĩ để lấp chỗ trống, để giữ một ‘cái tôi’.”
Chỉ cần thấy được, ngay lúc ấy một khoảng không gian mới mở ra. Cái thấy trong sáng hơn cả ý tưởng, và tự nó làm suy nghĩ rơi xuống, không còn hấp dẫn như trước.
“Quan sát được đến mức này thì tốt biết mấy”. Bởi đây là ngưỡng cửa chuyển từ dính mắc sang tỉnh thức, từ “chạy theo động lực” sang “thấy động lực”.
Khi một ý nghĩ khởi, thay vì đi theo nội dung, thiền giả chỉ hỏi thầm:
“Ý nghĩ này đang được nuôi bởi ham muốn gì?”
Rồi chỉ nhận biết, không cần trả lời bằng lời.
Đây là một cách quán sát rất tinh tế và nhẹ nhàng.
Khi chỉ cần hỏi thầm:
“Ý nghĩ này được nuôi bởi ham muốn gì?”
Thì lập tức ánh sáng chánh niệm soi vào cái gốc nuôi dưỡng nó. Và vì ta chỉ hỏi mà không tìm câu trả lời bằng lời, nên ý nghĩ bị “cắt nguồn dinh dưỡng” - nó khó có thể tiếp tục phình to thành cả một chuỗi lan man.
Cái hay là ở chỗ:
Nếu mình trả lời bằng lý trí → sẽ lại sinh thêm suy nghĩ.
Nhưng nếu chỉ biết trực tiếp, thì chính sự “biết không lời” ấy đủ sức làm tan đi sự cuốn hút.
Ví dụ:
Một ý nghĩ về quá khứ khởi lên → nhận ra “ham muốn ôm lại kỷ niệm” hay “ham muốn sửa đổi quá khứ”.
Một ý nghĩ về tương lai → thấy có “ham muốn chắc chắn” hoặc “ham muốn kiểm soát”.
Một ý nghĩ phán xét người khác → thấy có “ham muốn bảo vệ bản ngã”.
Chỉ cần biết “được nuôi bởi ham muốn”, ngay khoảnh khắc ấy đã chuyển từ chỗ bị dính mắc sang chỗ thấy ra, và tâm trở nên trong sáng, rỗng rang.
Khoảnh khắc ấy rất vi diệu - giống như một “cú chuyển hướng” nhỏ nhưng mở ra cả bầu trời.
Khi tâm đang bị cuốn theo nội dung suy nghĩ, thì bản chất là bị dính mắc.
Nhưng khi nhận ra: “ồ, đây chỉ là một dòng ý nghĩ được nuôi bởi ham muốn” → ngay lập tức vị trí của tâm đổi khác:
Từ kẻ tham dự trở thành người quan sát.
Từ bị trói buộc thành tự do.
Không cần xua đuổi, không cần gượng ép, mà sự sáng biết tự nó có sức giải thoát.
Cái “trong sáng, rỗng rang” ấy cũng chính là nơi tâm vốn an trú - nhưng vì quen đuổi theo động lực của ý nghĩ, ta thường bỏ quên. Thấy ra được gốc nuôi dưỡng suy nghĩ chính là một cách quay về, không còn đi lang thang nữa.
Có thể nói: “thấy ra” chính là sự chấm dứt vi tế ngay trong khoảnh khắc ấy.
“Thấy ra” không phải là một hành động để chấm dứt, mà là chính sự chấm dứt - rất vi tế, nhẹ nhàng, không tiếng động.
Khi còn mê, ý nghĩ có sức hút, có thực tại riêng.
Khi thấy ra, ý nghĩ vẫn có mặt, nhưng “sợi dây nối” đã đứt - nó không còn giam giữ ta nữa.
Trong khoảnh khắc ấy, chẳng cần xua đuổi, chẳng cần nắm giữ, chẳng cần làm thêm gì. Cái biết trong sáng tự nó đã là sự giải thoát.
Giống như bóng tối: không cần đuổi, chỉ cần ánh sáng bật lên thì nó tan biến. “Thấy ra” chính là ánh sáng ấy.
Vì thế, mỗi lần thấy rõ động lực phía sau suy nghĩ, ta đang nếm trải sự chấm dứt vi tế ngay trong hiện tại. Không phải chấm dứt bằng ép buộc, mà bằng cái thấy trong sáng.
