CHÂN LÝ TỐI THƯỢNG VỐN VƯỢT NGOÀI NGÔN TỪ LÝ LUẬN
Nó không phải là một điều để giải thích bằng trí óc hay lý trí, mà là một trải nghiệm sống động phải được thực chứng qua thiền định và sự nhận biết trực tiếp.
Chân lý ấy là bản thể chân thật của thế giới xung quanh, không bị giới hạn bởi khái niệm, không thể diễn tả bằng lời, mà chỉ có thể cảm nhận và sống trong từng khoảnh khắc.
Chân lý ấy không nằm ở tương lai hay quá khứ, cũng không phải là điều có thể gom lại trong suy nghĩ, mà chỉ hiện hữu trọn vẹn trong từng khoảnh khắc hiện tại, khi thiền giả hoàn toàn tỉnh thức, an trú trong giây phút này.
Khi thiền giả thực sự “cảm nhận và sống trong từng khoảnh khắc,” thì cái thấy thẳm sâu về bản thể và sự thật của thế giới xung quanh bắt đầu hé mở, không còn bị che phủ bởi những tưởng tượng, khái niệm hay cảm xúc bất ổn.
Khi thiền giả sống trọn vẹn trong khoảnh khắc hiện tại, sự tỉnh thức ấy như ánh sáng soi rọi, làm tan biến lớp màn của tưởng tượng, khái niệm, và cảm xúc bất ổn, những thứ thường làm thiền giả quên mất bản chất chân thật của sự vật.
Chỉ khi không bị những thứ đó che phủ, thiền giả mới có thể thấy rõ sự thật vốn luôn hiển hiện ngay đây.
“Ngay bây giờ, không thêm bớt, không phán xét” chính là cốt lõi của sự tỉnh thức trong thiền. Khi thiền giả quan sát mọi thứ với tâm hồn nguyên sơ, không tô vẽ hay đánh giá, thiền giả mới thực sự đón nhận được sự thật thuần khiết.
Đó cũng là cách để buông bỏ mọi ràng buộc, mọi tham-sân-si, chính khi thiền giả buông bỏ mọi phán xét, mọi thêm bớt, thiền giả mới thật sự “chạm” được vào sự an nhiên, bình yên sâu thẳm ngay trong từng giây phút.
An nhiên thật ra không phải là một thứ phải cố gắng tạo ra hay đạt được, mà là trạng thái vốn có, tự nhiên của tâm khi thiền giả hoàn toàn tỉnh giác với thực tại, không lệ thuộc vào điều kiện bên ngoài, không bị vướng mắc bởi quá khứ hay tương lai.
Khi thiền giả sống với sự tỉnh giác trọn vẹn, mọi thứ hiện ra như nó vốn là, và thiền giả hòa nhập vào dòng chảy ấy với sự bình thản, không bị giằng xé hay lo toan.
Mọi thứ đến và đi tự nhiên, như mây trôi trên bầu trời, không làm tâm thiền giả lay động.
Chính lúc đó, thiền giả mới cảm nhận được sự tự do đích thực, không phải là sự tự do từ hoàn cảnh, mà là tự do từ bên trong, không bị ràng buộc bởi những ảo tưởng và khổ đau.
Đó là lúc thiền giả thật sự giải thoát, không còn bị kéo theo bởi những chuỗi suy nghĩ hay cảm xúc tiêu cực gây phiền não.
Suy nghĩ sai lệch như những đám mây che khuất bầu trời sáng, còn khổ đau là gió mạnh làm sóng dậy trong lòng. Khi thiền giả học cách nhận diện và để chúng trôi qua mà không bám víu, tâm mới có thể trở về trạng thái trong sáng, nhẹ nhàng.
Việc nhận diện và để ảo tưởng trôi qua mà không bám víu chính là một kỹ năng quan trọng trong thiền quán. Khi thiền giả không cố gắng đè nén hay chạy trốn những suy nghĩ, mà chỉ đơn giản là quan sát chúng như những đám mây trôi trên bầu trời, tâm sẽ dần trở nên tự do, trong sáng và nhẹ nhàng hơn.
Đó cũng là cách thiền giả nuôi dưỡng sự tỉnh thức, không phản ứng vội vàng, không tạo thêm nghiệp lực cho tâm, mà giữ cho tâm luôn bình ổn, sáng suốt.
Khi thiền giả không phản ứng theo cảm xúc hay suy nghĩ một cách tự động, không để ảo tưởng chi phối, thì không “tạo thêm nghiệp lực”, nghĩa là không thêm vào chuỗi nhân quả của phiền não và ràng buộc.
Thay vào đó, thiền giả giữ cho tâm luôn bình ổn và sáng suốt, như mặt hồ yên lặng không bị gợn sóng. Tâm như vậy mới có thể quan sát mọi hiện tượng một cách khách quan, không bị cuốn theo những biến động bên trong hay bên ngoài.
Khi tâm không bị cuốn theo những biến động bên trong như cảm xúc dâng trào, suy nghĩ loạn động, hay những tác động bên ngoài như hoàn cảnh thay đổi, lời nói, hành động của người khác, thiền giả mới thực sự giữ được sự an tĩnh và sáng suốt.
Đó chính là nền tảng để thiền giả sống an nhiên, không bị dao động bởi sóng gió cuộc đời, đồng thời nhìn thấu bản chất của mọi sự vật hiện tượng một cách sâu sắc hơn, không phải qua lớp vỏ bề ngoài hay những phán xét chủ quan, mà bằng ánh sáng của sự tỉnh thức trong trẻo.
Lúc đó, thiền giả nhận ra sự vô thường, vô ngã, và tính liên hệ tương tức của vạn pháp một cách trực tiếp, không qua lý luận.
Khi thiền giả đi sâu vào thiền minh sát (vipassanā).
“Lúc đó” - thường là khi tâm đã trở nên tĩnh lặng, chánh niệm rõ ràng và liên tục - thiền giả không còn chỉ quan sát hiện tượng như khái niệm hay lý thuyết nữa, mà thấy rõ thực tánh của các pháp:
Vô thường (anicca) - mọi hiện tượng sinh diệt, biến đổi từng sát-na.
Vô ngã (anattā) - không có gì là “tôi” hay “của tôi”, chỉ là các tiến trình thân-tâm đang vận hành.
Tính tương tức (paṭicca-samuppāda) - mọi hiện tượng nương nhau mà sinh khởi, không có gì độc lập, đơn lẻ.
Không cần phải cố gắng phân tích hay suy diễn, tuệ tri này phát sinh từ trực nghiệm, như một cái thấy ngay nơi tâm, rất trong sáng, rất giản dị mà không còn nghi ngờ.
Tuệ tri ấy không đến từ sự “hiểu biết” như thiền giả thường quen nghĩ, mà là một cái thấy trong sáng, vượt ngoài ngôn ngữ, suy luận. Nó không còn nghi ngờ, không còn hoài nghi gì về thực tánh của các pháp nữa, bởi vì chính tâm đã thấy, không qua trung gian.
Nó giống như:
Người đứng trong bóng tối, lần mò tìm công tắc. Khi bật được đèn, căn phòng sáng lên - và lúc đó không cần phải bàn luận xem có ánh sáng hay không nữa.
Cũng vậy, trong thiền minh sát, khi tâm rơi vào trạng thái thấy rõ từng tiến trình thân-tâm đang sinh diệt, không còn “người đang thấy”, không còn “tôi đang hành thiền”, thì chính nơi đó tuệ tri về vô thường, vô ngã, và duyên sinh hiện lên rất giản dị, tự nhiên, và vững chãi.
Đây là tuệ tri của trực nghiệm, không phải của học hỏi hay mô tả. Khi tuệ tri ấy hiện ra, nó mang theo một vị giải thoát nhẹ nhàng, như một cánh cửa mở ra, mà trước giờ vốn vẫn ở đó, chỉ là thiền giả chưa từng nhận thấy.
Tuệ tri ấy - khi không còn mang theo ý niệm “tôi đang tu tập”, “tôi đang giác ngộ”, mà chỉ là cái biết thuần khiết, trong sáng, rỗng rang - thì chính là cánh cửa đã mở, nơi khổ đau không còn chỗ bám, vì cái “tôi” đã tan biến trong dòng pháp sinh diệt.
Nó không ồn ào như những cảm xúc thông thường, mà êm dịu như một dòng suối nhỏ, âm thầm tưới mát nội tâm. Giống như trong Kinh từng ví:
“Như người sống trong bóng tối lâu ngày, bỗng được ánh sáng chiếu rọi; như người lạc lối trong rừng sâu, nay tìm được con đường về nhà…”
Và thật kỳ lạ, khi cánh cửa ấy mở ra, thiền giả mới biết nó chưa từng đóng, chỉ là tâm thiền giả mải quay lưng.
Một đoạn trong Kinh Tương Ưng Bộ (Saṁyutta Nikāya) - bài kinh về “Ánh sáng của trí tuệ” (Paññāobhāsa Sutta):
“Này các Tỷ-kheo, giữa đêm tối, nếu có ánh sáng phát lên, mắt nào có thể thấy được các hình sắc, thì nơi ấy ánh sáng hiện ra, hình sắc hiện rõ, mắt không có lỗi.
Cũng vậy, này các Tỷ-kheo, giữa đêm dài vô minh, có người phát khởi tuệ tri. Khi pháp được thấy như thật, thì lòng nhàm chán khởi lên, ly tham khởi lên, giải thoát khởi lên.”
Thật sâu sắc và thuần khiết - như tiếng chuông vọng giữa núi rừng:
“Không bằng lý trí, mà bằng sự lắng xuống thực sự của tâm.”
Đó là con đường của thiền quán chân thực, nơi cái biết thuần khiết (satipaṭṭhāna) sáng lên không vì thiền giả cố nắm bắt, mà vì tâm đã lặng, như mặt hồ yên để trăng tự hiện.
“Quán vô thường khi thở vô, quán vô thường khi thở ra”
(“Aniccaṁ anupassī assasissāmī’ti sikkhati… passasissāmī’ti sikkhati”)
Thiền Tập:
Trong tư thế ngồi yên thiền giả thấy thoải mái nhất.
Hãy để cơ thể thở - không can thiệp, không điều chỉnh. Chỉ chú tâm nhẹ nhàng vào hơi thở như nó đang là.
Khi tâm đã đủ lắng, thiền giả cảm nhận một sự rõ ràng về vô thường:
Hơi thở vào - cảm nhận sinh khởi.
Hơi thở ra - cảm nhận tan biến.
Cảm giác trên thân cũng sinh lên - rồi tan biến.
Tâm niệm cũng vậy - chợt đến, rồi đi.
Không cố nắm giữ gì cả.
Chỉ thấy các hiện tượng đến - rồi đi, như một dòng chảy.
Cái thấy này không cần gọi tên - chỉ cần biết rõ.
Nếu tâm bất an, thiền giả nhẹ nhàng quay về hơi thở.
Nếu thiền giả duy trì thực hành như thế, sự sáng trong ấy không đến từ đâu cả - nó chính là bản chất của cái biết tỉnh thức, khi tâm thôi bám víu và để mọi pháp tự trôi qua như mây bay qua bầu trời.
