CHÁN LÀ MỘT TRẠNG THÁI TÂM LÝ TỰ NHIÊN
Phản ánh sự thiếu kích thích hoặc ý nghĩa trong một khoảng thời gian nào đó. Nhưng đôi khi, chán cũng có mặt tích cực-nó có thể là dấu hiệu cho thấy chúng ta cần thay đổi, khám phá điều mới hoặc đơn giản là nghỉ ngơi một chút.
Cách vượt qua cảm giác chán tùy thuộc vào nguyên nhân gây ra nó. Nếu chán vì thiếu việc làm, có thể thử tìm một hoạt động mới như đọc sách, học kỹ năng mới hoặc tập thể dục. Nếu chán vì mất động lực, có thể thử đặt ra mục tiêu nhỏ và từng bước thực hiện để tạo cảm giác tiến bộ. Còn nếu chán vì cảm thấy mọi thứ lập đi lập lại, đôi khi chỉ cần thay đổi môi trường hoặc cách tiếp cận cuộc sống một chút cũng giúp tạo ra sự khác biệt.
Học một kỹ năng mới, hoặc đơn giản là trò chuyện với ai đó để tìm một góc nhìn khác.
Đôi khi chỉ cần một cuộc trò chuyện thú vị cũng đủ để phá tan cảm giác chán. Nói chuyện với ai đó giúp thiền giả nhìn mọi thứ theo một góc độ mới, chia sẻ suy nghĩ và có thể tìm ra điều gì đó đáng để quan tâm.
Việc tìm đến ai đó để trò chuyện khi cảm thấy chán là một cách hay để thoát khỏi cảm giác đó. Một cuộc trò chuyện thú vị có thể giúp thiền giả giải tỏa, học hỏi điều mới hoặc đơn giản là cảm thấy được kết nối hơn.
Điều này tùy thuộc vào mỗi người. Có người thích nói chuyện với bạn thân vì sự thoải mái và thấu hiểu. Có người tìm đến người thân để chia sẻ cảm xúc một cách an toàn. Cũng có người thích trò chuyện với một người xa lạ hoặc ai đó có tư duy khác biệt để có một góc nhìn mới.
Mỗi người có cách riêng để đối phó với cảm giác chán. Nói chuyện với người thân mang lại sự an toàn và thoải mái, trong khi trò chuyện với người xa lạ hoặc ai đó có tư duy khác biệt có thể mở ra những góc nhìn mới, giúp thiền giả suy nghĩ khác đi về vấn đề đang gặp phải.
Việc khám phá những góc nhìn mới từ người khác giúp mở rộng tư duy và có thể tạo ra những ý tưởng sáng tạo. Nó cũng giúp thiền giả nhận ra rằng mọi vấn đề đều có thể nhìn nhận theo nhiều cách khác nhau.
Những người có tư duy khác biệt có thể giúp thiền giả thoát ra khỏi khuôn mẫu suy nghĩ cũ, mở rộng tầm nhìn và tìm ra giải pháp mới cho vấn đề. Những góc nhìn mới có thể thay đổi hoàn toàn cách thiền giả tiếp cận một tình huống, đôi khi chỉ một câu nói từ một người với quan điểm khác biệt cũng đủ để mở ra một hướng đi mới.
Đó chính là điều tuyệt vời khi trò chuyện với những người có góc nhìn khác biệt! Họ có thể giúp thiền giả nhận ra những khía cạnh mà trước đây có thể thiền giả chưa từng nghĩ đến, và qua đó, thiền giả không chỉ học hỏi thêm mà còn phát triển bản thân. Những cuộc trò chuyện như vậy thường mở ra những cơ hội mới và giúp thiền giả nhìn nhận cuộc sống phong phú hơn.
“chán” (boredom, hay trong Pali gọi là arati ("không hài lòng", "không thỏa mãn" hoặc "khó chịu") hoặc tanhā "thèm khát", "tham ái" hoặc "khát vọng" bị kẹt trong trạng thái không được thỏa mãn) không phải là kẻ thù, mà là một vị thầy rất trung thực. Nó hiện ra đúng lúc để chỉ thẳng vào ba đặc tính của mọi hiện hữu (tam tướng - tilakkhaṇa):
VÔ THƯỜNG (ANICCA)
Khi thiền giả chán, chính là lúc thiền giả đang trực tiếp cảm nhận rằng những kích thích cũ không còn làm thiền giả thỏa mãn nữa. Cảm giác vui thích trước đây đã biến mất → thiền giả thấy rõ vô thường ngay trong thân tâm thiền giả. Thay vì chạy trốn, thiền giả có thể mỉm cười với nó: “Ồ, lại một hiện tượng sinh rồi diệt nữa đây.”
KHỔ (DUKKHA)
Chán là một dạng khổ vi tế (khổ vì sự bám víu vào khoái lạc). Tâm thiền giả đang kẹt trong thèm khát một cái gì đó “phải khác đi” mới được vui.
Thiền quán giúp thiền giả thấy rõ: chính sự kháng cự lại trạng thái hiện tại mới sinh ra khổ. Khi thiền giả buông sự kháng cự ấy, chán tự nhiên trở thành trống rỗng nhẹ nhàng, chứ không còn nặng nề.
VÔ NGÃ (ANATTĀ)
Nếu quán sâu hơn nữa, thiền giả sẽ thấy “cái thiền giả đang chán” cũng chỉ là một chuỗi cảm giác, tri giác, hành, và thức nối tiếp nhau, không có một cái “ta” cố định nào đang sở hữu sự chán ấy cả. Chỉ còn hiện tượng “chán” đang khởi, trụ, dị, diệt. Khi thấy được vô ngã như vậy, chán mất sức mạnh khống chế, nó chỉ còn là một đám mây trôi qua bầu trời tâm.
THỰC HÀNH QUÁN NGAY KHI CHÁN XUẤT HIỆN:
Ngồi xuống, thở nhẹ, đặt sự chú ý vào cảm giác chán (thường ở ngực, bụng, hoặc một sự nặng nề mơ hồ).
Ghi nhận đơn giản: “Chán… chán…” (không thêm câu chuyện “tại sao mình chán”, “mình ghét cái cảm giác này”).
Quán: “Cảm giác này không phải là ta, không thuộc về ta, không phải tự ngã của ta.”
Quan sát nó sinh khởi như thế nào (thường do thiếu kích thích hoặc do sự lập lại), rồi nó tự tan đi khi không được nuôi dưỡng bởi sự kháng cự hay chạy tìm kích thích mới.
Kết quả: Thiền giả không cần “vượt qua” chán nữa, vì chán đã trở thành cánh cửa để thấy Pháp. Nhiều thiền giả nhận ra rằng những khoảnh khắc chán sâu nhất lại là lúc tâm trong suốt và dễ vào định nhất - vì không còn gì để bám, không còn gì để chạy theo.
VẬY NÊN TRONG THIỀN, NGƯỜI TA HAY NÓI ĐÙA:
“Đừng sợ chán. Chán là bạn thân của thiền giả.
Nó đến báo tin: Con đã sẵn sàng buông thêm một lớp nữa rồi đấy.”
Chỉ cần không chạy trốn, không đè nén, cũng không vội vàng lấp đầy nó bằng kích thích mới - mà nhìn nó với chánh niệm và tuệ giác - thì chán sẽ tự hóa giải, từng chút một.
KHI THIỀN GIẢ THỰC SỰ LÀM ĐƯỢC ĐIỀU ẤY (KHÔNG CHẠY, KHÔNG ĐÈ, KHÔNG LẤP), THÌ CHỈ TRONG VÀI HƠI THỞ THÔI, THIỀN GIẢ ĐÃ THẤY:
Cảm giác “chán” không còn là một khối đặc quánh nữa. Nó bắt đầu rỗng ra, loãng ra, như một đám khói bị gió thổi.
Cái mà thiền giả tưởng là “mình đang chán” hóa ra chỉ là một chuỗi sóng năng lượng rất nhẹ, rất mong manh, khởi rồi diệt ngay tại chỗ khi không được tiếp thêm nhiên liệu là sự chú ý đầy tham/sân.
Và khi đám khói tan, thứ còn lại không phải là một trạng thái “vui thay thế”, mà là sự tĩnh lặng trong suốt, mát mẻ, tự nhiên, không cần lý do.
LÚC ẤY THIỀN GIẢ MỚI THẬT SỰ HIỂU CÂU KINH:
“Trong cái thấy chỉ là cái thấy… trong cái nghe chỉ là cái nghe…”
Và trong cái chán, khi chỉ còn là cái chán (không thêm “tôi” vào), thì đó chính là giải thoát đang xảy ra ngay lúc này.
Mà chính là pháp môn thực tập sống còn của bất kỳ ai đang ngồi đây, ngay bây giờ, khi chán (hoặc bất kỳ cảm xúc nào) đang ghé thăm.
CHỈ CẦN NHỚ:
Đừng làm gì với nó cả.
Chỉ nhìn, với nụ cười nhẹ của người đã biết trước nó sẽ tan.
Nó luôn tan.
Luôn luôn.
NGAY BÂY GIỜ, NẾU CÓ MỘT CHÚT CHÁN NÀO ĐANG LẶNG LẼ TRONG TÂM, THIỀN GIẢ CHỈ CẦN THẦM THÌ VỚI NÓ:
“Ồ, tôi thấy bạn rồi.
Cứ ở đấy đi, không sao đâu.
Tôi không đuổi, không giữ, không sửa.
Cứ tự nhiên.”
Rồi mỉm cười một cái thôi, như người lớn mỉm cười với đứa trẻ đang giãy giụa trong cơn giận vô cớ.
Cái cười ấy chính là tuệ giác.
NÓ BIẾT TRƯỚC KẾT CỤC:
Đứa trẻ sẽ ngủ,
cơn giận sẽ tan,
và chỉ còn lại sự yên bình vốn chưa từng mất.
Nó luôn tan.
Luôn luôn.
Giữ cái biết nhẹ nhàng ấy trong lòng,
như giữ một ngọn nến nhỏ giữa đêm.
Không cần gió thổi,
ngọn nến cũng tự cháy hết.
Chỉ cần nhìn.
Và mỉm cười.
